مدیر مسئول و سر دبیر :
دکتر حسین شرقی دره‌جک سوی تورک
Özət
Qurucu şəxs Ağa Məhəmməd Xan
Ağa Məhəmməd xan hicri 1121-ci il xordad ayının 28-də (17 iyun 1742-ci il), hicri 1155-ci il məhərrəm ayının 27-də Qorqanda, Əşrəfi düzündə (Əstərabadda) anadan olmuşdur. Məhəmməd Həsən Xan Qavanlunun böyük oğludur. O türk soylu qacar tayfasındandır. O, on bir yaşında Nadir şah Əfşarın qardaşı oğlu Əli Qoli Xan tərəfindən kastrasiya edilib. O, 1796-1797-ci illərdə İran şahı olmuşdur. 1779-cu ildən 1796-cı ilə kimi o, hakimiyyət bazasını möhkəmləndird. Təxminən 130 il İranda hökmranlıq edən Qacarlar sülaləsini o qurmuşdur.
Qafqazın fəthi , bütün daxili şahzadələrin və hökmdarların sıxışdırılmasından və hələ də Şahrux Mirzə və oğlu Nadir Mirzənin tabeliyində olan Məşhəd və Xorasandan başqa bütün bölgələr Qacar xanın itaətini və əmrini qəbul etdikdən sonra Ağa Məhəmməd xan güclü padişah oldu. Və nəhayət hicri 1211-ci ilin zilhiccə ayının 21-də, hicri 1176-cı il xordad ayının 28-nə (17 iyun 1797-ci il) Şuşada nökərləri tərəfindən öldürüldü. O, Məhəmməd Həsən Xan Qacarın oğlu, atası da Cahansuz xanın oğlu Şah Qoli xanın oğlu Fəth Əli Xan Qacarın oğlu idi. Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin oğlu II Şah Təhmasip taxta çıxanda Fəth Əli xan Qacar onun xidmətinə girdi və Əmirəl-üməra ( əmirlər əmiri) titulu aldı və II Şah Təhmaspın Xorasana yürüşü zamanı onun yanında oldu. Məhəmməd Həsən xan atasının ölümündən sonra Əstərabadda (indiki Qorqan) yaşayan Qacar Aşağıbaş qoluna rəhbərliyini öz üzərinə götürdü. Nadir şah hakimiyyətinin sonlarına yaxın İranın şimal sərhədlərində yaşayan türkmənlərin köməyi ilə üsyana qalxdı. Lakin türkmən üsyanı Nadirin ekspedisiya ordusu tərəfindən darmadağın edildikdən sonra Məhəmməd Həsən xan hiylə ilə ekspedisiya ordusunun əsirliyindən xilas ola bildi və Nadir şahın səylərinə baxmayaraq, onu ələ keçirə bilmədi. Beləlikə Ağaməhəmmd bu ailədə düyaa göz açaraq tam Türk törəsinə uyğun böyüdü.
Açar sözlər : Tarix, Qacarlar, mədəniyyət, Ağa Məhəmməd Xan, türklər, törə, qurucu şəxs.
One of our founding fathers, Agha Muhammad Khan Qajar (1742- 1797)
Summary
A study and overview of the government of the founder, Agha Muhammad Khan Qajar Agha Muhammad Khan was born on 28 Khordad 1121 AH (17 June 1742) or 27 Muharram 1155 AH in Gorgan, Ashraf Plain (Astarabad). He was the eldest son of Muhammad Hasan Khan Qavanlu. He was from the Turkic noble Qajar tribe. He was castrated at the age of eleven by Ali Qoli Khan, nephew of Nader Shah Afshar. He was the Shah of Iran from 1796 to 1797. From 1779 to 1796, he consolidated his power base; he founded the Qajar dynasty, which ruled Iran for about 130 years.
After the conquest of the Caucasus, the suppression of all the internal princes and rulers, and the acceptance of the obedience and command of the Qajar Khan of all the regions except Mashhad and Khorasan, which were still under the control of Shahrukh Mirza and his son Nadir Mirza, Agha Muhammad Khan became a powerful sultan. And finally, on the 21st of the month of Dhul-Hijjah of the year 1211 AH, corresponding to the 28th of the month of Khordad of the year 1176 AH (17 June 1797), he was killed by the servants of Shushade. He was the son of Muhammad Hasan Khan Qajar, and the son of Fath Ali Khan Qajar, the son of Shah Qoli Khan, the son of Jahansuz Khan. When Shah Tahmasp II, the son of Shah Sultan Hussein Safavi, ascended the throne, Fath Ali Khan Qajar entered his service and received the title of Amir al-Umara (commander of emirs) and accompanied Shah Tahmasp II during his campaign in Khorasan. After the death of his father, Muhammad Hasan Khan took over the leadership of the Qajar Ashaghibash branch living in Astrabad (now Gorgan). Towards the end of Nadir Shah's reign, he revolted with the help of the Turkmen living on the northern borders of Iran. However, after the Turkmen revolt was crushed by Nadir Shah's expeditionary army, Muhammad Hasan Khan was able to escape from the captivity of the expeditionary army by trickery and, despite Nadir Shah's efforts, he could not capture him. Thus, Agha Muhammad grew up in this family, opening his eyes to the world and following the Turkish tradition.
Keywords: History, Qajars, Culture, Agha Muhammad Khan, Types, Tradition, founder.
اؤزت
قوروجو شخص آغا محمد خان
آغا محمد خان هیجری ۱۱۲۱-جی ایل خورداد آیینین ۲۸-ده (۱۷ ایون ۱۷۴۲-جی ایل)، هیجری ۱۱۵۵-جی ایل مهرره‌م آیینین ۲۷-ده قورقاندا، اشرفی دوزونده (استراباددا) آنادان اولموشدور. محمد حسن خان قاوانلونون بؤیوک اوغلودور. او تورک سویلو قاجار طایفا سینداندیر. او، اون بیر یاشیندا نادیر شاه افشارین قارداشی اوغلو علی قولی خان طرفیندن کاستراسییا
ائدیلیب. او، ۱۷۹۶-۱۷۹۷-جی ایللرده ایران شاهی اولموشدور. ۱۷۷۹-جو ایلده‌ن ۱۷۹۶-جی ایله کیمی او، حاکمیت بازاسینی محکملندیرد. تخمیناً ۱۳۰ ایل ایراندا حؤکمرانلیق ائد‌ن قاجارلار سولاله‌سینی او قورموشدور.
قافقازین فتحی ، بوتون داخیلی شاه‌زاده‌لرین و حکمدارلارین سیخیشدیریلماسیندان و هله ده شاهروخ میرزه و اوغلو نادیر میرزه‌نین تابئلیینده اولان مشهد و خوراساندان باشقا بوتون بؤلگه‌لر قاجار خانین اطاعتینی و امرینی قبول ائتدیک‌دن سونرا آغا محمد خان گوجلو پادیشاه اولدو. و نهایت هیجری ۱۲۱۱-جی ایلین زیلهیججه آیینین ۲۱-ده، هیجری ۱۱۷۶-جی ایل خورداد آیینین ۲۸-نه (۱۷ ایون ۱۷۹۷-جی ایل) شوشادا نؤکرلری طرفیندن اؤلدورولدو. او، محمد حسن خان قاجارین اوغلو، آتاسی دا جاهانسوز خانین اوغلو شاه قولی خانین اوغلو فتح علی خان قاجارین اوغلو ایدی.
شاه سلطان حسین سفوینین اوغلو ۲-جی شاه تهماسیپ تاختا چیخاندا فتح علی خان قاجار اونون خیدمتینه گیردی و امیرالامرا ( امیرلر امیری) تیتولو آلدی و ۲-جی شاه تهماسپین خوراسانا یوروشو زامانی اونون یانیندا اولدو. محمد حسن خان آتاسینین اؤلوموندن سونرا استراباددا (ایندیکی قورقان) یاشایان قاجار آشاغیباش قولونا رهبرلیینی اؤز اوزرینه گؤتوردو. نادیر شاه حاکمیتینین سونلارینا یاخین ایرانین شیمال سرحدلرینده یاشایان تورکمه‌نلرین کمکی ایله عصیانا قالخدی. لاکین تورکمه‌ن عصیانی نادیرین ائکسپئدیسییا اوردوسو طرفیندن دارماداغین ائدیلدیک‌دن سونرا محمد حسن خان هیله ایله ائکسپئدیسییا اوردوسونون اسیرلییندن خلاص اولا بیلدی و نادیر شاهین سیلرینه باخمایاراق، اونو اله کئچیره بیلمه‌دی. بئله‌لیکه آغا محمد بو عائله‌ده دونیایا گؤز آچاراق تام تورک تؤره‌سینه اویغون بؤیودو.
آچار سؤزلر : تاریخ، قاجارلار، مدنیت، آغا محمد خان، تورکلر، تؤره، قوروجو شخص.
قاجارلار کیم‌دیر ؟
قاجار ائتنونیمینه ایلک دفعه میلاددان اؤنجه ۶۵۰-جی ایلده راست گلینیر و بورادا قاجار طایفه سینین آدی آقاصیف شکلینده آدلاندیریلمیشدیر. سونرادان بو آد آغاجری اولاراق فورمالاشمیشدیر کی، بو دا تورک دیللرینده قوشون معناسینی وئریر. صفویلرین حاکمیتی دؤورونده چریک ییغما قوشون نؤوو ایدی. عینی زاماندا عثمانلی دؤولتینده ده ییغما اوردو یئنیچری آدلانیردی. بو آدی موختلیف عالیملر فرق‌لی آسپئکتدن ایضاح ائدیرلر. مثلاً، قربی آوروپا عالیملرینین فیکرینجه، آغاچری سؤزو آغ خزر دئمک‌دیر، یعنی خزرلرین شرق قولونو تشکیل ائد‌ن بیر توپلوم نظرده توتولور. ماجار عالیملری، خصوصیله یولیوس نعمت قئید ائدیر کی، آغاچری قوشونون اؤنونده گئدندیر، یعنی اوردونون آغاسی معناسیندا ایشلنیر. روس شرقشوناسی آلئکساندر ویلیاموویچ قادلو حساب ائدیردی کی، بو سؤز آغاچ اری، یعنی آغاج ارلری معناسیندا ایشلنیر، لاکین تدقیقاتلار گؤستریر کی، ماجار عالیملرینین یاناشماسی داها دوغرودور. بئله کی، آغاچری سؤزو سونرادان قاجرچی فورماسیندا ایستیفاده اولونموشدور. صفویلر دؤورونه عایید اکثر منبع‌لرده قاجرچیلر صفوی اوردوسونون اؤنونده گئدن، آوانقارد قوشون حیصه‌لرینه دئییلیردی. ائتیمولوژی باخیم‌دان ایسه ایستر محمود کاشغارینین "دیوانو لوغات-ایت-تورک"، ایسترسه ده تورک دیللرینین ائتیمولوژی لوغتینده قاجار کسکین، اؤتکه‌م کیشی معناسینی وئریر، عینی زاماندا اییلمز، مغرور معنالاریندا ایشلنیر.
هیجری ۱۱۳۸/میلادی ۱۷۲۶-جی ایلده آتاسی اؤلدورولدوک‌دن سونرا محمد حسن خان استراباد و قورقاندا قاوانلی (آشاغی باش) قبیله‌سینین قاجار طایفه سینین رهبرلیینی اؤز اوزرینه گؤتوردو. ملوک الطواییه‌نین (طایفه قارشدورماسی) قارشی‌دورمالاریندا، صفویلرین مدافعه‌سی اوچون (III شاه ایسماعیلین حاکمیتی) و یا موستقیل اولاراق پادشاه‌لیق ادعاسی ایر‌لی سورور، افقانیستانین زندلر و آزاد خانی ایله دؤیوشده اصفهانی اله کئچیره‌رک شیرازی محاصره‌یه آلیر. لاکین داخیلی طایفه چکیشمه‌لری اوزوندن او، طایفه نین دیگر قبیله‌سینه (آشاغا باش)۲ داوام‌لی اولاراق حؤکمرانلیق ائد‌ن قاجار داوانلی قبیله‌سینین (یوخاری باش) باشچیلاریندان اولان محمد علی خان طرفیندن اؤلدورولدو و باشی زند قبیله‌سینین باشچیسی شئیخ علی خانین یانینا گؤندریلدی.بعضی منبع‌لر ادعا ائدیرلر کی، شاه سلطان حسین صفوی ندنسه اؤز آروادلاریندان بیرینی استرابادا فتحعلی خان قاجارین یانینا گؤندریب و بو، همین قادینین شاه سلطان حسین صفوینین اوشاغینا هامیله اولدوغو واخت باش وئریب. او، محمد حسن خان قاجارین اوغلودور و بونا گؤره ده آغا محمد خان شاه سلطان حسین صفوینین نوه سیدیر. ۳
آغا محمد خان کیم‌دیر؟
آغا محمد خان قاجارلار سولاله‌سینین بانیسی و ایلک پادشاهی و هیجری ۱۳۵۵/میلادی ۱۷۴۲-جی ایلده استراباد دا ( قورقان ) آنادان اولموش محمد حسن خان قاوانلونون بؤیوک اوغلودور (اعتماد السلطنه، ۱۳۶۷: ۳/۱۴۳۹). آناسی ایسکندر خان قاوانلونون قیزی ایدی (۱۳۶۰). هیجری ۱۱۳۸/میلادی ۱۷۲۶-جی ایلده اؤلدوروله‌ن آتاسی، صفویلرین ۲-جی تهماسپین سرکرده‌سی فتحعلی خاندان سونرا محمد حسن خان استراباد و قورقاندا قاجار طایفا سینا قاوانلو (آشاغا باش) رهبرلیک ائدیردی. او، قبیله باشچیلاری آراسیندا باش وئره‌ن قارشی‌دورمالاردا و افقانیستانین زندیلیلر و آزاد خان ایله دؤیوشه‌رک پادشاه‌لیق ادعاسیندا ایدی، اصفهانی توتدو و شیرازی محاصره‌یه آلدی، لاکین داخیلی چکیشمه‌لر اوزوندن قاجار دووال‌لی قبیله‌سینین (یوخاری باش) باشچیلاریندان بیری اولان محمد علی خان طرفیندن مغلوب ائدیلدی.
آتاسی هیجری ۱۳۷۲/میلادی ۱۷۵۸-جی ایلده اؤلدورولدو و باشی زند سرکرده‌سی شئیخ علی خانین یانینا گؤندریلدی (مئلکوم، ۱۳۲۷: ۲/۳۳۶). کریم خان زند اؤز حکومتینین ایشغال‌چیلاریندان بیرینین ووردوغو زرردن قورتولسا دا، محمد حسن خانین باشینی قیزیلگول سویو ایله یویوب، بؤیوک احتیراملا حضرت عبدالعضیم توربه‌سینده دفن ائتدی (موسوی اصفهانی، ۱۳۶۳:۸۸).
هیجری ۱۳۶۰/میلادی ۱۷۴۷-جی ایلده نادیر شاهین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا قاجارلار عصیان قالدیردیلار. علی قولی خان افشار - نادیرین قارداشی اوغلو عادل شاه عصیانی یاتیرارکن آغا محمد خانی توتا بیلدی (مفتون دنبه‌لی، ۱۳۵۱:۹؛ کوزنئتسووا، ۱۳۸۳:۱۵) بو، اونون داورانیشینا منفی تأثیر گؤستره‌رک اونو آنورمال بیر اینسانا چئویردی، سیاسی حیاتینی داوام ائتدیرمک فورصتی الده ائده بیلمه‌دی و کریم خانین تورونا دوشدو.
محمد حسن خانین اؤولادلاری زند اوردوسونون تعقیبلریندن قورخاراق تورکمه‌نلره سیغیندیلار. آتاسی اؤلدورولدوک‌دن سونرا قاوانلی قبیله‌سینین باشچیسی اولموش آغا محمد خان اؤز بؤلگه‌سینده اوردو توپلاسا دا، قورقانین قدرت‌لی حکمداری مهممدهوسئین خان قاجار داوانلی (هیجری ۱۱۷۷/میلادی ۱۷۶۳-جو ایلده وفات ائدیب) ایله دؤیوشده هئچ نیه نایل اولا بیلمه‌دی و بونا گؤره ده قاچدی. لاکین اونون و یولداشلارینین گیزلندیی یئری بیلن مازانداران حکمداری محمد خان سوادکوهی اشرف‌ده (بئهشهر) یولداشلارینی حبس ائد‌رک تهرانا کریم خانین یانینا گؤندردی. اونلاری ساکیتلشدیردیک‌دن سونرا آغا محمد خانی و عائله‌سینی ایکی ایل دامغاندا نظارتده ساخلادی، لاکین کیفایت قدر اعتماد گؤسترمدیی اوچون اونلاری محمد حسینین مصلحتی ایله تهرانا قایتاردی و آغا محمد خانین قارداشی حسین قولی خان دا داخیل اولماقلا بیر قروپو سورگون ائتدی، دیگر دسته‌نی ایسه محمد خان دا داخیل اولماقلا، قزوینه گؤندردی،. (خاوری، ۲۰۰۲: ۲/۲۸).
آغا محمد خانین عائله‌سینین بعضی گؤرکملی عضولری ده زامانلا شیرازا یوللادیلار. حسین قولی خان کریم خانین امری ایله دامقان حکومتینه تعیین ائدیلمیشدیر. بیر مدت سونرا حاکمیت یئرینی مازانداران و قورقانا بوراخدی و جاهانسوز شاه آدی آلتیندا تورکمن و قاجار اوردوسونو توپلایاراق تاخت-تاجا ادعالی اولدو و بارفروش (بابیل) حکومتینین مرکزینه کئچدی. «تاختسیز و تاج‌سیز پادشاه» آدلاندیریلان حسین قولی خان (شئمیم، ۱۳۴۲:۳۱) هیجری ۱۱۸۱/میلادی ۱۷۶۷-جی ایلده تورکمنلر طرفیندن اؤلدورولدو، بو دا قارداشی آغا محمد خانین بیر مدت شیرازداکی کریم خانین ساراییندا داها یاخیندان نظارت آلتینا آلینماسینا سبب اولدو.
آغا محمد خان تخمیناً ۱۶ ایلی (هیجری ۱۱۷۷-۱۳۹۳/م. ۱۷۶۴-۱۷۷۹) شیرازدا کئچیردی (سپهر، ۱۳۷۷: جیلد ۱/۳۴). کریم خان بعضا سیاسی مسئله‌لرده اونونلا مسلهتلشیر و ایستئهزا ایله اونو «مودریکلرین آغساققالی» (افراسیابین وزیری) آدلاندیریردی (سیکئس، ۱۳۶۸: ۲/۴۲۰). کریم خانین اونا اعتمادی او قدر بؤیوک ایدی کی، حسین قولی خانین عصیانینی یاتیرماق اوچون اونو مازاندارانا گؤندرمک ایستییر. (یعنی اورادا)
حتی کریم خانین ساراییندا فرانسیز بیچاغی ایله آیاقلارینین آلتینداکی خالچانی جیرمیشدی.
اطرافینداکیلار اونو قاداغان ائد‌نده دئییردی: «ایندی منیم باشقا جور دوشمه‌ن‌چیلیک ائتمه‌یه گوجوم یوخدور، بو، قنیمتدیر». (خاوری، ۱۳۸۰: ۱/۳۳) قاجار خان، پادشاهین یاخین چئوره‌سینه داخیل اولموش و بؤیوک نفوذ صاحبی اولان باجیسی (و یا بیبیسی) خدیجه بئگوم واسطه‌سیله شیرازین داخیلی ایشلریندن و سیاسی حادثه‌لردن خبردار اولموشدو (اعتماد السلطنه، ۱۳۱۶-جی ایل وفات ائد‌نه قدر).
آغا محمد خان ایله‌نمک و اوو توفنگی ایله شهردن کنارا چیخماق بهانه‌سی ایله شیرازی ترک ائتدی. شهر داروازاسینا قایی‌داندا کریم خانین اؤلدویونو ائشیتدی. او، تلسیک بازی (اوو قوشو) آزاد ائتدی و سونرا یوخا چیخمیش بازی آختارماق بهانه‌سی ایله حیله‌گر و تلسیک ایکی قارداشی جعفر قولی خان و مهدی قولی خان و بیر نئچه باشقاسی ایله (۱۳ سفر ۱۳۹۳/۲ مارت ۱۷۷۹-جو) ایلده فارس بؤلگه‌سینی ترک ائتدی و چتینلیکله اورادان اصفهانا چاتدی. اصفهان و ورامینده بیر قروپ قاجار باشچیلاری و طایفه خانلاری اونا قوشولدولار (یئنه اورادا). مازاندارانا گئدرکن او، شیرازا آپاریلماق‌دا اولان بیر-ایکی دؤولت «وئرگی و خزینه» یوکونو مصادیره ائتدی (مئلکوم، ۱۴۲۷: ۲/۳۳۸).
حاکمیته دوغرو
آغا محمد خان مازاندارانا گلنده ۳۶-۳۸ یاشلاریندا ایدی. اورادا بیر قروپ قاجار اونا قوشولدو. اوندان اول بؤلگه‌ده حاکمیته گلن و اؤزونو شاه آدلاندیران قارداشی مرتضی قولی خان آغا محمد خانین قورقانا داخیل اولماسینا مانع اولدو (سپهر، ۱۳۷۷: جیلد ۱/۳۵). اونونلا محمد خان آراسینداکی موناقیشه دؤرد ایلده‌ن سونرا آغا محمد خانین قلبه‌سی ایه بیتدی (مئلکوم، ۱۳۲۷: ۲/۳۳۸). مرتضی قولی خان روسییایا قاچدی و یئکاتئرینانین حیات یولداشی اولدو. هیجری ۱۲۰۰/میلادی ۱۷۸۵-جی ایلده گیلان، مازانداران و زنجان آغا محمد خانین تابئلیینه کئچدی. ائله همین ایل اونون گوجلو رقیبی علی موراد خان زندینین اؤلومو ایله خانین حاکمیتی البورز بؤلگه‌سینه کئچدی، لوریستان و خوزیستان دا اونا تابع اولدو.
او، ۱۷۷۹-۱۷۹۷-جی ایللرده ایران شاهی اولوب. ۱۷۷۹-جو ایلده‌ن ۱۷۹۶-جی ایله کیمی او، حاکمیت بازاسینی محکملندیردی؛ تخمیناً ۱۳۰ ایل ایراندا حؤکمرانلیق ائد‌ن قاجارلار سولاله‌سینین قوروجو آتاسی اولدو.
جناب محمد خان (هیجری ۱۱۵۵-۱۲۱۱)، قبیله باشچیسی، قاجار سولاله‌سینین بانیسی و ایلک شاهی (ه.۱۲۱۰-۱۲۱۱/میلادی ۱۷۹۵-۱۷۹۷). کریم خان زند دؤورونده اونون ساراییندا نظارت آلتیندا یاشامیش و حاکمیته گلدیک‌دن سونرا حکومت مرکزی کیمی تهرانی سئچمیشدیر. او، فیزیکی جهتدن خسته و ضعیف اولسا دا، گوجلو و دؤیوشکن بیر اینسان اولماقلا یاناشی، دینی مسئله‌لرله ده ماراقلانیردی.
قاجار شاهلاری ( تاریخلر هیجری شمسی‌دیر)
آغا محمد خان (۱۱۶۱-۱۱۷۶)
فتحعلی شاه (۱۱۷۶-۱۲۱۳)
محمد شاه (۱۲۱۳-۱۲۲۷)
ناصرالدین شاه (۱۲۲۸-۱۲۷۵)
مظفرالدین شاه (۱۲۷۵-۱۲۸۵)
محمد علی شاه (۱۲۸۵-۱۲۸۸)
احمد شاه (۱۲۸۸-۱۳۰۴)
قاجار حاکمیتی ۱۳۰ ایل داوام ائتدی.
قاجارلار دؤورونون اهمیت‌لی حادثه‌لری
آخال موقاویله‌سی • پاریس موقاویله‌سی • گولیستان موقاویله‌سی • تورکمنچای موقاویله‌سی • توتون عصیانی • مشروطه حرکاتی • کونستیتوسییا (آنا یاسا) فرمانی • جنگللیک حرکاتی • ۱۲۹۹ چئوریلیشی
سیاسی و حربی محکه‌مله‌نمه داوام ائدیر
تیجارت بهانه‌سی ایله اشرف (بهشهر) شهرینده فابریک آچان و سیاسی ایستکلری اولان روسلار تامامیله دارماداغین ائدیلدی. هیجری ۱۲۰۱/میلادی ۱۷۸۶-جی ایلده ارده‌لان (کوردوستان) ایالتی و سونراکی ایل یزد آغا محمد خانین اراضیسینه قاتیلدی. هیجری ۱۲۰۵/میلادی ۱۷۸۸-جی ایلده آذربایجان افشارلاری ایله محاربه و حیله‌دن سونرا بو بؤلگه ده فتح ائدیلدی. ایکی ایل داوام ائد‌ن محاربه و دؤیوشدن و قاجار طایفالارینی بیرلشدیرمک جهدیندن سونرا آغا محمد خان ایرانین اکثر ایالتلرینی فتح ائتدی و تهرانی طایفالارینا یاخین اولدوغو اوچون اؤز حکومتینین مرکزی ائتدی. هیجری ۱۲۰۳/میلادی ۱۷۸۸-جی ایلده بو شهرده تاختا چیخدی.
اساس رقیبله دؤیوش
قئید اولوندوغو کیمی، کریم خانین اؤلوموندن درحال سونرا زند نسلی او قدر پارچالانمیشدی کی، همین سولاله‌نین سیاسی آرئنادا تنززولو و محوی معیینلشدی. قددارلیغی و آمانسیزلیغی ایله تانینان کریم خانین آنا طرف‌دن قارداشی ذکی خان شیرازدا اؤزونو شاه و کریم خانین جانیشینی اعلان ائد‌رک کریم خانین بوتون اوشاقلارینی و زند آغساققاللارینین هامیسینی اؤلدوردو.
اوچ گوندن سونرا قارداشینین جنازه‌سینی دفن ائتدی و کریم خانین بؤیوک اوغلو ابولفتح خانین آدینی مونارخییایا وئردی. بیر نئچه گوندن سونرا او، ذکی خانین کورکنی اولان قارداشی محمد علی خانی دا یانینا آلدی و اصلینده ایشلری اؤزو اؤز اوزرینه گؤتوردو (پیرنییا و ایقبال آشتیانی، ۱۳۸۷:۹۴۶). کریم خان وفات ائد‌نده بسره‌ده اولان صادق خان کریم خانین وفاتیندان خبر توتاراق قارداشینین یئرینی توتماق اوچون او واخت زندییه‌نین پایتاختی شیرازا تلسدی. ذکی خان داها اول شاه‌لیغینی اعلان ائتدیینه و شیرازا گیرمه‌سینه ایجازه وئرمدیینه گؤره، کیرمانا گئتدی و بو شهرده اؤزونو شاه اعلان ائتدی و کیرمانی اؤزونه پایتاخت ائتدی.
کریم خانین قارداشی اوغلو علی موراد خان زند بو وضعیتدن ایستیفاده ائد‌رک اؤزونو باشقا بؤلگه‌ده شاه اعلان ائد‌رک ایکی زند پادشاهینی دئویرمه‌یه جهد ائتدی. او، صادق خانین داها ضعیف اولدوغونو بیلدیک‌ده، اونونلا دؤیوشه گیردی و بو دؤیوشده صادق خان توتولاراق اؤلدورولدو. اما بو حادثه‌دن سونرا صادق خانین اوغلو جعفر خان علی مورادلا دوستلاشاراق اونون اجدادینی محو ائتدی.
آغا محمد خان اصفهاندا علی موراد خانا و کریم خانین قارداشی اوغلو جعفر خانا قارشی پراکنده دؤیوشلرده ایشتیراک ائتمیشدیر. آغا محمد خان بیر نئچه دفعه شیرازا هوجوم ائتدی، لاکین جعفر خانی مغلوب ائدیب شیرازی توتا بیلمه‌دی، او واختا قدر کی، جعفر خان بعضی زند امیرلرینین هیله‌سی ایله زهرلنرک اؤلدورولدو و اونون یئرینه سید موراد خان زند کئچدی.
گنجلیینه باخمایاراق تئز-تئز آتاسینین یانیندا دؤیوشن رشید جعفر خانین اوغلو لطف علی خان همین دؤورده کؤرفز (خلیج) لیمانلارینا و ساحللرینه رهبرلیک ائدیردی. آتاسینین قتلیندن خبر توتاندا تئز شیرازا گئتدی و پایتاختی موراد خانین الیندن آلدی، آتاسینین قتلینده سوی-قصدچیلری اؤلدوردو و هیجری ۱۲۳۳/میلادی ۱۷۸۹-جو ایلده ۲۰ یاشیندا تاختا چیخدی.
زندلرین داخیلی چکیشمه‌لری زامانی آغا محمد خان شیمال بؤلگه‌لرینی بیرلشدیردی. او، کریم خانین خلفلری ایله اونلارین شخصیتلری آراسینداکی ضدیتلردن خبردار ایدی و بو سولاله‌نین محو اولماسینی لوطفعلی خانین اونلاری محو ائتمک‌ده سیاستی و تجروبه‌سینین اولماماسینین نتیجه‌سی حساب ائدیردی. اونا گؤره ده بوتون گوجونو بو ایشه صرف ائتدی. آغا محمد خان قاجار بیر دفعه هیجری ۱۲۰۳/میلادی ۱۷۸۸-جی ایلده شیرازدان ۳۰ کم آرالی‌دا زند اوردوسونا قارشی ووروشدو و پایتاختی محاصره‌یه آلا بیلدی (شامیم، ۱۳۴۲:۳۵)، لاکین اورا داخیل اولا بیلمه‌دی و سونرا تهرانا قاییتدی.
ایکینجی دفعه داها چوخ قوه و نیظام-اینتضاملا دؤیوشه گیردی. عینی زاماندا او، زندی باشچیلاری ایله فیکیر آیریلیغینا دوشموش حاجی میرزه ایبراهیم کلنترله گیزلی علاقه قوردو و سئمیروم اولیا دؤیوشونده زندی اوردوسونو مغلوب ائتدی. بونا گؤره ده لطفعلی خان شیرازا گئده‌رک شهر داروازاسینی اونون اوزونه باغلی گؤره‌نده (خاوری، ۲۰۰۲: ۱/۳۸) و پایتاخت قارنیزونلارینین ترکسلاح ائدیلدیینی گؤره‌نده آنلادی کی، او، سیاسی دؤیوشده ده مغلوب اولوب و حاجی ایبراهیم کلنتر اؤز رقیبی ایله محکم عهد-پئیمان باغلاییب. شهریار زند دشتیستانا طرف گئدن زامان خان قاجار اؤز اوردوسونو شیرازا دوغرو تعقیب ائد‌رک دوشمنی مغلوب ائتدی. یئنه ده قیبله دوزونده ۲۰.۰۰۰ نفرلیک باشقا بیر قاجار اوردوسو یاراتدی و داها چوخ حربی گوج الده ائتمک اوچون زرقانا یولا دوشدو.
آغا محمد خان ۴۰.۰۰۰ قوشونلا دؤیوشه چیخدی و شهرک‌ده (اصفهان و شیراز آراسیندا) ۵.۰۰۰-لیک زندی قوشونو ایله قارشیلاشدی (شمیم، ۱۳۴۲:۳۷). بو دؤیوشده لطفعلی خان آغا محمد خانین سارایینا چاتدی، لاکین زندی سرکرده‌لرینین خیانتی و اؤز تجروبه‌سیزلیگی اوجباتیندان مغلوب اولدو. لاکین او، دؤیوشدن چکیلیب کیرمانا طرف گئتدی. آغا محمد خان شیرازا قالیب گلدی و زند عائله‌سینین عضولرینین توتولماسینی و کریم خانین سوموکلری ایله بیرلیک‌ده تهرانا گؤندریلمه‌سینی امر ائتدی.
لطفعلی خان کیرمانا چاتدی، لاکین شهره گیره بیلمه‌دی. او، طبسین شهرینه گئتدی و امیر حسین خان زنگوینین کمکی ایله ۳۰۰ سوواری توپلاییب یزدی اله کئچیردی. علی نقی خان بافقینی مغلوب ائتدیک‌دن سونرا شهره گیریب شیرازا طرف گئتدی.
اورادا حاجی ایبراهیم کلنتر و محمد حسین قوانلینین باشچیلیق ائتدیی قاجارلارا مغلوب اولدو و اومیدسیز حالدا طبس و نرماشیره طرف دؤندو (اعتماد السلطنه، ۱۳۷۶: ۳/۱۴۲۵-۱۴۱۶). او، بو اراضی‌ده موباریزه‌یه باشلادی، قوشون توپلاییب کیرمانا طرف گئتدی. هیجری ۱۲۰۸/میلادی ۱۷۹۳-جو ایلده شهری فتح ائتدی (خورموجی، ۱۳۶۳:۹)، اؤزونو پادشاه آدلاندیردی و اونون آدینا سیککه‌لر ضرب ائتدی. آغا محمد خان تلسیک و کین-کودورتله بابا خانی ۵۰۰۰ سوواری و جاهانبانی تیتولو ایله کیرمانا گؤندردی و اؤزو ده قوشونلا اونون آردینجا گئتدی.
کیرمانلیلار هیجری ۱۷-جی ایلین ذی القعده‌سیندن ۱۷۹۴-جو ایلین ۱۷ ایون/۱۷۹۴-جو ایلین ۲۶ اوکتیابر ۱۷۹۴-جو ایل تاریخه قدر دؤرد آیدان چوخ دایاندیلار، لاکین آغا محمد خان حربی تضییقله، آجلیق و حربی تدبیرله شهری آلا بیلدی. بم شهرینین خانی قاچدی.
لطفعلی خان بم قصرینده (قالا) اسیر گؤتورولدو و کیرمانا گتیریلدی. آغا محمد خان سئوینج و کینله گؤزلرینی چیخارتدی.( Watson، ۱۳۴۰:۵۸(
لطفعلی خان زندی تهرانا گؤندردی، لاکین او، یولدا قاجارلیلاردان بیری طرفیندن اؤلدورولدو و بئله‌لیکله زندلر دئوریلدی.
کیرمانین فتحیندن سونرا آغا محمد خان بم قالاسینا گئتدی و اونون اهالیسینه ائدیلن جینایته گؤره اونلاری جزالاندیردی و سونرا شیرازا قاییتدی. فارس والیسی میرزه ایبراهیم اعتماد الدؤوله تیتولو ایله اؤلکه نین باش ناظری سئچیلدی و فارس حکومتی بابا خانا حواله ائدیلدی و هیجری ۱۲۰۹-جو ایل / میلادی ۱۷۹۵-جی ایلین مارتیندا خان قاجار تهرانا گلدی.
قافقازا ایلک ائکسپئدیسییا(سفری)
آغا محمد خان موخالیفتی یاتیردیق‌دان سونرا پوتئنسیال رقیبلرینی آرادان قالدیردی. داها سونرا شیمالی آذربایجاندا و قافقازدا اؤز اراضیسینی گئنیشله‌ندیرمک اوچون دقتینی بو بؤلگه‌یه یؤنلتدی. هیجری ۱۲۰۹/میلادی ۱۷۹۵-جی ایلین سونلاریندا اردبیل و موغان دوزوندن کئچه‌رک قافقازا یولا دوشدو. هیجری ۱۲۰۹/میلادی ۱۷۹۵-جی ایلده او، آذربایجاندا قاراباغ حاکمی ایبراهیم خان جاوانشیری جزالاندیرماق و روسلارلا امکداش‌لیق ائد‌ن و اونلارین حیمایدارلیغینی قبول ائد‌ن هئراک‌لی (گورجوستان والیسی ۲-جی ائراکئلی) دف ائتمک اوچون قافقازا یولا دوشدو (هیجری ۱۱۸۳-جو ایل تاریخ‌لی موقاویله‌یه اساساً). ۱۳۲۷: ۲/۵۴۰). آغا محمد خانین هوجومو خبرینی ائشیدن قاراباغ حکمداری قاجار قوشونلارینین کئچه بیلمه‌مه‌سی اوچون آراز کؤرپوسونو داغیتدی، لاکین آغا محمد خانین امری ایله ایکی آی عرضینده کؤرپو تعمیر ائدیلدی و قوشونلار آرازین او بیری طرفینه چاتاراق اوچ جبهه‌ده ایر‌لیله‌مه‌یه باشلادی. (۱/۷۳-۷۱).
ساغ طرفی شیروانا، سول طرفی ایروانا، مرکز ایسه قاراباغ‌دان شوشایا (پناه آباد) طرف‌دیر. ایروان، شوشا و شیرواندا بیر سیرا یئرلی دؤیوشلردن سونرا تیفلیس شهری فتح ائدیلدی (هیجری ۱۲۰۹/میلادی ۱۷۹۵). او، قافقازداکی قورورلو فتحلریندن سونرا تهرانا قاییتدی.
آغا محمد خان قاجارین تاجقویما مراسیمی
هیجری ۱۲۱۰/میلادی ۱۷۹۶-جی ایلین مارتیندا، ۱۳۷۵-جی ایلین نووروزوندا تهرانین گولوستان سارایی و اراک
میدانینین ایندیکی یئرینده اؤزو اوچون تیکدیردیی سارای‌دا محتشم مراسیم کئچیریلدی. شاه ایسماعیل صفوینین مقبره‌سیندن گتیریلمیش قیلینجینی تاخاراق اؤزونو صفویلر سولاله‌سینین واریثی و داوام‌چیسی اعلان ائتدی (سیکئس، ۱۳۶۸، ۲/۴۲۵) و «بو قیلینجین تاخیلماسی اوندان عبارت ایدی کی، بو طایفه نین دینینی گوجله‌ندیرمک و دستکله‌مک لازیم ایدی» (۱۳م۲،۱۷). ۲/۵۵۴) تهرانی پایتاخت تعیین ائتدی و اونون آدینا ایکی سیکه ضرب ائتدی (اعتماد السلطنه، ۱۳۶۷: ۳/۱۴۳۲ و شریعت‌زاده، ۱۳۹۰: ۲۷۸).
تهرانین پایتاخت سئچیلمه‌سینین اساس سببی اونون اساس قدرت مرکزی اولان مازانداران و قورقانا یاخینلیغی، قاجار طایفه سینین ایقامتگاهی، او دؤورون اقتصادی مرکزلری و ایری دؤولتلرینه یاخینلیغی ایدی.
آغا محمد خانین تاجقویما مراسیمیندن سونراکی ان مهم حرکتلری بونلاردیر:
- اؤزو اوچون داوام‌چی سئچمک:
قاجار طایفه سینین داخیلی بیرلیینی قوروماق اوچون ایکی مهم حیصه‌یه بؤلوندو: یوخاری باش و آشاغی باش. آغا محمد خان آشاغی باش دسته‌سیندن اولان بابا خانین یوخاری باش آغساققاللاریندان بیر قادینلا ائوله‌نمه‌سینی طلب ائتدی. بو ایستراتئگییا ایله قاجار طایفه سینین داخیلی بیرلیگی قورونوردو.
– مرکزلشدیریلمیش حکومتین یارادیلماسی:
آغا محمد خان مرکزی حکومتین داوام‌لی حاکمیتینی تعمین ائتمک اوچون چالیشیردی و بو تدبیرلر اونون داوام‌چیلاری طرفیندن ده ایزلنیلیردی. اونلار کرال عائله‌سینین عضولرینی اؤلدورمک و یا شیکست ائتمک اوزینه، ایالتلری ایداره ائتمک اوچون شاه‌زاده‌لردن ایستیفاده ائدیردیلر.
– قبیله بیرلشمه پروسئ‌سینین باشلانماسی:
آغا محمد خانین قاجار طایفه سینی بیرلشدیرمک جهدلری دیگر طایفالارین حربی قدرتینی زیفلتمک و مومکونسه محو ائتمک جهدلری ایله موشایعت اولونوردو. چونکی بو تهلوکه قاجارلار دؤورونه قدر ایراندا هر بیر مرکزی حکومتی تهدید ائدیردی.
– ایغتیشاشلارا سون قویماق و نیسبی صلحو تامین ائتمک و قوروماق:
بو سیاست ۱۹-جو عصرده اونون داوام‌چیلاری طرفیندن معین قدر حیاتا کئچیریله‌رک شهرلرین دیرچلمه‌سینه و شهر حیاتینین دیرچلمه‌سینه سبب اولدو.
خوراسانین توتولماسی و افشار حاکمیتینه سون قویولماسی
هیجری ۱۲۱۰/میلادی ۱۷۹۵-جی ایلده خوراساندان باشقا اؤلکه نین بوتون بؤلگه‌لری آغا محمد خانین تابعلیینده ایدی. خان قاجار تاجقویماسیندان ایکی آی سونرا، هیجری ۱۲۱۰/میلادی ۱۷۹۶-جی ایل ضعیلقه‌ده آیینین ۷-ده ایمام رضانین (ع) حر‌مینی زیارت ائتمک بهانه‌سی ایله قوشونلارینی سفره حاضرلادی و خوراسانا یوروش ائتدی. او، بیر دسته‌نی عادی یول ایله خوراسانا، مشهده، بیر دسته‌نی ایسه فیروزکوه، ساری و قورقان واسطه‌سیله گؤندردی. یول بویو یئرلی عصیان‌چیلاردان تمیزلنه‌رک اونلاری رام ائتدیلر، جاجرم و اسفراین واسطه‌سیله سبزوارا داخیل اولدولار، سونرا ایسه مشهده طرف گئتدیلر. (اعتماد السلطنه، ۱۳۶۷: ۳/۱۴۳۲).
شاهروخون اوغلو نادیر میرزه افشارا ظاهرا اطاعت ائد‌ن یئرلی خوراسان حکمدارلاری بیر-بیرینین آردینجا آغا محمد خانین دوشرگه‌سینه داخیل اولدولار. نادیر میرزه کور آتاسینی مشهدده قویوب قورخوسوندان و آتاسیندان کؤمک اومیدی ایله قندهارا گئتدی و افقان تئیمورونا سیغیندی (خاوری، ۲۰۰۱: ۱/۴۱). شاهروخ شهرین گؤرکملی عالیملریندن اولان میرزه محمد مهدینین موشاییعتی ایله آغا محمد خانین گؤروشونه گلدی. (سپهر، ۱۹۳۷: جیلد ۱/۸۰-۷۹) آغا محمد خان قاجار سککیزینجی ایمامین حر‌مینی زیارت ائتدیک‌دن سونرا توپلاماق اوچون نادیر بیر ثروته مالیک اولدوغوندان شوبهلندیی هر کسی یانینا چاغیردی.
شاهروخ ایشگنجه آلتیندا نادرین بیر چوخ خزینه‌سینی افشا ائتدیرسه ده، اونون ایشگنجه‌سی گئتدیکجه او حده چاتدی کی، اونلار اونون باشینین اطرافینا بیر پارچا دولادیلار و اوزرینه اریمیش قورغوشون تؤک‌دولر (سیکئس، ۱۳۶۸: ۲/۴۶۰) و اونلار نادرین بنزرسیز قیمت‌لی داشلارینین، او جمله‌دن بؤیوک کوه نورون یئرینی آشکار ائتدیلر.
خان بو خزینه‌نی الده ائتدیک‌دن سونرا تنها ائوینده نادیر لعل-جواهیراتلاردان حظ آلارکن کور شاهروخو بیر قروپ عائله‌سی ایله بیرلیک‌ده مازاندارانا گؤندردی و یولدا دامقاندا اؤلدو. (ملکوم، ۱۳۲۷: ۲/۵۵۴). او، نادیر شاه افشارین سوموکلرینی قبریندن گؤتوره‌رک کریم خان زند سوموکلرینین یانیندا باسدیردی و «اونلارین یانیندان، گئجه-گوندوز کئچدی». چوخ واخت اؤتورمه زامانی همین ایکی مؤقعیه برک تپیک ووروردو (خاوری، ۲۰۰۱: ۱/۴۱).
آغا محمد خان ایگیرمی اوچ گون مشهدده قالدی (ساروی، ۱۳۷۱:۲۲۸). بو مدت عرضینده او، حکمدارلاریندان مرکزی حکومته تابع اولمالارینی و شهرلرینی تسلیم ائتمه‌لرینی طلب ائد‌رک کابیل، هرات و بلخه آداملار گؤندردی. لاکین او، خوراسان و ماوراالنهرده‌کی ایشینی باشا وورمادان و بؤلگه حکمدارلارینی رام ائتمه‌دن تهرانا یوللاندی، چونکی بو آرادا روسییانین موختلیف حکمدارلارینین ایمپئراتریچاسی یئکاتئرینانین قافقازا هوجومو خبرینی ائشیتدی.
قافقازا ایکینجی ائکسپئدیسییا
روسلار آرتیق قافقازی فتح ائتمک حاقیندا دوشونوردولر و بونا گؤره ده یئرلی حکمدارلارلا گیزلی و آچیق اتفاقلار، موقاویله‌لر باغلامیش، بعضی یئرلرده حربی و تجهیزات‌لی قوه‌لر یئرلشدیرمیشدیلر. روس اوردوسونون بیر دسته‌سی شیروان دوزونو کئچدیک‌دن سونرا موغان دوزونه داخیل اولدو، آراز چایینی کئچدی و آذربایجانین بیر حیصه‌سینی توتدو. دیگر اوردو لنکرانی دنیز یولو ایله ایشغال ائتدیک‌دن سونرا بندر انزلی، رشت و گیلانین بیر حیصه‌سینی نظارته گؤتوردو. (اعتماد السلطنه، ۱۳۶۷: ۳/۱۴۳۴) بو چوخ مرکب وضعیتده آغا محمد خان تجهیز اولونموش اوردو ایله
هیجری ۱۲۱۱/میلادی ۱۷۹۷-جی ایلین ذوالقعده آیینین اورتالاریندا آذربایجانا یولا دوشدو.
بو زامان یئکاتئرینانین اؤلومو و اونون اوغلو پاوئلین واریثلیگی خبری، همچینین روس اوردوسونون گئری چکیلمه‌سی امری گلدی (ملکوم، ۱۳۲۷: ۲/۵۴۴). روسلار حتی گورجوستانی دا بوشالتدیلار. (هدایت، ۲۰۰۲: ۹/۳۳۸) بونا باخمایاراق، قاجار خانی قافقازا دوغرو حرکت ائتدی. قاراباغ حاکمی ایبراهیم خلیل خان جاوانشیر آغا محمد خان و قوشونلارینین اونون اراضیسینه گیره بیلمه‌مه‌سی اوچون آراز کؤرپوسونون داغیدیلماسینی امر ائتدی. لاکین او، موشکئتلردن و قاییقلاردان ایستیفاده ائد‌رک و چوخ‌لو قوشونونو ایتیرمک باهاسینا یاز سئلی ایچینده اولان آراز چایینی کئچه‌رک شوشا قالاسینی آلیب روسلارین ایشغال ائتدیی اراضیلری گئری قایتارماق اوچون یولا دوشدو.
آغا محمد خانین اؤلدورولمه‌سی
آغا محمد خان شوشا قالاسینا داخیل اولدوق‌دان اوچ گون سونرا کیچیک بیر سحو اوجباتیندان ۳ نفر قوللوقچوسونو اؤلدورمک ایسته‌دی. او، صادق گورجی، خداد اصفهانی و عباس مازاندارانییه و اونلارین اؤز وظیفه‌لرینی یئرینه یئتیرمک‌ده لنگ‌لیک گؤسترمه‌سینه غضبله‌ندی و اونلارین اؤلدورولمه‌سینی امر ائتدی (خاوری، ۲۰۰۱: ۱/۴۶). اوردونون سرکرده‌لریندن بیری اولان و بلکه ده بعضی تاریخ‌چیلرین فیکرینجه، سوی-قصددن خبردار اولان صادق خان شاقاقی جمعه گئجه‌سی اولدوغوندان فرمانین ایجراسینین شنبه گونونه تاخیره سالینماسینی خواهیش ائتدی. قاجار خانی آلدادیلدی و اوچ نفره ایشینی داوام ائتدیرمه‌یه ایجازه وئردی، لاکین اونلار اؤز حیاتلاریندان قورخاراق گئجه خانین یاتاغینا سوخولاراق اونو ۵۶ یاشیندا، ۲۱ ذی الججه ۱۲۱۲-جی ایل، ۱۸ مای ۱۷۹۶-جی ایل، جمعه گئجه‌سی بیچاق و خنجرله اؤلدوردولر (مفتون دنبه‌لی، ۱۷۹۶-جی ایل).
آغا محمد خانین جنازه‌سی اولجه شوشادا تورپاغا تاپشیریلمیشدی، لاکین فتحعلی شاه تاختا چیخدیق‌دان سونرا جنازه‌نی شوشادان تهرانا گتیرمک قاجارلار سولاله‌سینین بؤیوک آداملاریندان بیری اولان قاجارلی حسین قولی خان عزالددین لئوییه حواله ائدیلمیشدی (خاوری، ۲۰۰۱: ۱/۴). جنازه بیر مدت حضرت عبدالعظیم زیارتگاهیندا ساخلاندی، سونرا هیجری ۱۲۱۲-جی ایل جمادی الاول آیینین ۲۶-دا، ۱۶ دئکابر ۱۷۹۷-جی ایلده خصوصی مراسیملرله نجف اشرف شهرینه آپاریلاراق حضرت علینین (ع) حرمینین آرخاسیندا دفن ائدیلمیشدیر. (اعتماد السلطنه، ۱۳۶۷: ۳/۱۴۴۳)
آغا محمد خانین شخصیتی و خصوصیتلری
آغا محمد خان جسارت‌لی و اؤزونه حؤرمت ائد‌ن بیر اینسان ایدی. او، اؤز طایفه سینین تورک مدنیتینه و عادت-عنعنه‌لرینه صادق قالمیشدیر. او، دؤولتی محکه‌مله‌ندیرمک اوچون بؤیوک ایشلر گؤروب و سون اوچ عصرین ان مشهور پادشاهلاریندان بیری اولموشدور. اونون سولاله‌نین قوروجوسو کیمی فعالیتی و اؤلکه سرحدلرینی صفویلر دؤورونه قایتارماق سعیلری اؤلکه نین تقریباً بو تورپاغین چرچیوه‌سینده واحد دؤولت کیمی یاشاماسینی تامین ائتدی. او، سرت و عدالت‌لی قانونلارلا وطنداش محاربه‌سی، آجلیق، اهالینین آزالماسی ایله ویران قالان بیر اؤلکه‌یه صلح و امین-آمانلیق گتیره بیلدی.
قاجار طایفه منشایینی و اؤلکه نی ایداره ائتمک‌ده و حاکمیتی اله کئچیرمک‌ده سلفلرینین اوغورسوزلوقلاریندان اؤیرندیی مهم درسی نظره آلاراق، طایفه امکداشلیغینین ماهیتینی آنلادی و ایکی قاجار طایفه سینین، آشاغی باش و یوخاری باشین بیرلشمه‌سینین نتیجه‌سی اولان اؤزو اوچون بیر واریث سئچدی. بو ایستراتئگییا ایله او، قاجار طایفه سینین داخیلی بیرلیینی قورودو. موناقیشه‌لری حل ائتمک اوچون او، فتحعلی خان دوللونون قیزلاریندان بیرینی فتحعلی ایله ائوله‌ندیره‌رک، فتحعلی‌دن سونراکی شاه تاجینین فتحعلی شاهین اوچونجو اوغلو و فتحعلی خان دوللونون قیزیندان دوغولان بؤیوک اوغلو عباس میرزه‌یه گئچمه‌سینی شرطلندیردی (نادیر میرزه، ۱۹۰:۱۳۵۳). لاکین عباس میرزه فتحعلی شاهدان اول وفات ائتدی و تاج اونون اوغلو محمد میرزه‌یه کئچدی، آناسی آسیا خانیم دا محمد خان دوللونون قیزی و فتحعلی خان دوللونون نوه‌سی ایدی.
آغا محمد خان بیر-بیرینه ضد خصوصیتلره و خاصیتلره مالیک بیر شخصیت ایدی. او، باجاریق‌لی و ایداره‌چی بیر اینسان ایدی. او، نینکی تئز بیر زاماندا بوتون اؤلکه نی اله کئچیردی و پادشاه اولدو، قبیله باشچیلاری، سلاح‌لی قولدورلار و عینادکار اینسانلار طرفیندن سیخینتیلار و اذیت چکن بیر اؤلکه نی تامین ائتدی و نایلیتلری ایله دونیانین گؤزونو قاماشدیردی (نفیسی، ۲۰۰۴: ۱/۸۰). او، یالتاق‌لیق‌دان اوزاق ایدی. ساده‌لیگی و ادعاسیزلیغی هامییا معلوم ایدی.
دبدبه‌لی پالتارلار گئیینمز، لذت‌لی یئمکلر یئمز، گئنیش سوفره آچماز، طمطراق و مراسیملره قاپیلمازدی. عادتا، محاربه و اوو زامانی یئره سریلمیش سوفره آرخاسیندا اوتورار، چوخ ساده یئمکلر یئیر، یاخین یولداشلارینی دا همین سوفره‌یه ایلشدیرردی (یئنه اورادا: ۷۹). عمرو بویو نالاییق حرکت ائتمه‌دی و یا بیر سؤز دئمه‌دی، ایستراتئگییا مسئله‌سی اولمادیقجا قیلینج گؤتورمه‌دی. چوخ چالیشقان و جدی ایدی. او، وارلی آدام ایدی و میثیلسیز گوجه مالیک ایدی.
بوتون سرتلیینه باخمایاراق، او، گوجلو دینی اینانجا مالیک ایدی، نامازینی، اوروجونو و دیگر دینی وظیفه‌لری موکممل شکیلده یئرینه یئتیریردی. بوتون یوروشلری زامانی اوردو سرکرده‌لری و عسگرلری اونون گئجه یاریسی و صبح واختی دعا ائدیب آغلادیغینی گؤرموشدولر. اونون ایماملارا باغلیلیغی وار ایدی. عینی زاماندا دیگر پادشاهلار کیمی شراب دا ایچیردی (اعتماد السلطنه، ۱۳۴۹:۲۵).
آغا محمد خانین شخصیتینی تحلیل ائدرکن تاریخی-اجتماعی عامللرله یاناشی، اونون ایسپئسیفیک فیزیکی و روحی وضعیتینی ده نظره آلماق لازیم‌دیر. آلتی یاشیندا علی قولی خان افشارین امری ایله آختالاندی. بو حرکت اونون بده‌نینده و روحوندا یارا بوراخاراق اونو چیرکین، تحقیرامیز و حیددت‌لی ائتدی. آغا محمد خان فیزیکی جهتدن ضعیف و روحی خسته ایدی. ائپیلئپسییا (صرع)خسته لییندن اذیت چکمه‌سینه باخمایاراق، قصورلارینین اوزه چیخماسینا ایمکان وئرمه‌مه‌یه چالیشیردی. اما اونو اوزاق‌دان گؤره‌ن هر کس اونون ۱۴-۱۵ یاش‌لی یئنی‌یئتمه اولدوغونو دوشونوردو. آغا محمد خان بوندان عصبیلشیر و کیم‌سه اونون اوزونه و یا گؤزونه باخاندا نیفرت ائدیردی.
افضل الملک یازیر: «شاه آغا محمد خانین یانیندان کئچن هر کسین اونو زیارت ائتمه‌سینی خوشلامیردی». (افضل-الملک، ۱۳۸۴:۱۲۲).
بوتون چتینلیکلرینه باخمایاراق، او، تحصیلله ده ماراق‌لانیر، دینی مسئله‌لره اینانیردی. نامازلاری، نافیله نامازلارینی، گئجه نامازلارینی قیلیر، عاشورا اوچون دعالار، اؤیود-نصیحتلر و زیارت نامه لر اوخویوردو. او، اوروج توتار، بعضا احتیاج آنلاریندا بئله ایفتار ائتمیردی.
اونون کاراکتئرینین فورمالاشماسیندا عائله تاریخی ده اؤز ایزینی قویوب. آغا محمد خان تورکمن طایفا سینین اوغلو، دؤیوش و موناقیشه آدامی ایدی. او، جسور، باجاریق‌لی بیر اینسان ایدی. قیلینج اوستاسی اولسا دا، عقلیندن داها چوخ ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشیردی. اعتماد السلطنه‌نین سؤزلرینه گؤره، اونون باش ناظری دوشمنلری سیخیشدیرماق‌دا «مانئور اوچون یئر قویماییب» و او، ایسته‌نیلن حیله‌نی یاخشی حساب ائدیردی. قاجار مونارخییاسینین (شاهلیغینین) یاشاماسی و ماراقلاری اوچون هئچ کسی اسیرگممیش، ان عزیز قارداشلارینی، دوستلارینی، قوهوملارینی بو یولدا محو ائتمیشدیر.
آغا محمد خانین دؤورونده طایفه قورولوشو (تؤره) داها اوغورلو اولموشدور. اونون دؤورونده ایکی پارلامئنتین علامتلری گؤرونوردو. بیری دؤولت ایشلری ایله باغلی مصلحتلشمه‌لره و اصلاحاتلارا جاوابده ایدی و آغساققاللارین، آیدینلارین و بلدییه صدرلرینین اکثریتی بو ایشده ایشتیراک ائدیردی. دیگری ایسه گنجلری و دؤیوشچولری، او جمله‌دن حربی رهبرلری احاطه ائد‌ن مسئله‌لره جاوابده ایدی. هر ایکی مجلیسده اساس قرار وئره‌ن پادشاه، اؤلکه نین بیرینجی شخصی و طایفه باشچیسی کیمی ایشتیراک ائد‌ن آغا محمد خان ایدی.
قبیله حکومتینین سیویل و مرکزلشمیش حاکمیته چئوریلمه‌سی آوروپا دؤولتلرینین دونیادا بؤیوک دؤولتلره چئوریلمه‌سی ایله عینی واختا دوشور. او زامان روسییا رئگیونون بؤیوک دؤولتی ساییلیردی. آغا محمد خانین روسییا طرفیندن دستک‌لنن حکومتلرله محاربه‌لری روسییا حاکم دؤولته چئوریلممیشدن اول باش وئرمیشدی. فتحعلی شاهین حاکمیته گلمه‌سی ایله روسییا داها چوخ گوج قازاندی و ایران روسییا ایله بیرینجی و ایکینجی محاربه‌لرده ایشتیراک ائتدی و بو محاربه‌لرده ایران اوردوسونون روسییا اوردوسو ایله موقاییسه‌ده ایمکانلاری غیری-برابر اولدوغو اوچون اولکه چوخ اذیت چکدی.
قاجارلار اولکه ده تورکلرین طایفه-مدنی قورولوشونا اساسلانان حکومت قوران زادگان تورک سولاله‌سی ایدی. ظالملره سرت داورانیردی. اما مظلوملارا اینصافلا یاناشیردیلار. تورک تؤره قایدالاری اوستونلوک تشکیل ائدیردی.
قاجارلار دؤورونده اؤلکه چوخ چیچکله‌ندی. قاجارلار دؤورونه عایید بیر چوخ دینی و مدنی اوبیئکتلر هله ده تورک مئمارلیق اوسلوبو ایله سئچیلیر. قاجارلار ماهیت اعتباریله قزنوی، قاراخانی، سلجوق، صفوی و نادریلر سولاله‌لرینین داوامی ایدی. اونلار اؤزلری ایله محکم تاریخی قورولوش داشیییردیلار و مدنی نایلیتلره آرخالانیردیلار. قاجارلار دؤورونده تورکجه یئر و شهر آدلارینین چیچکله‌نمه‌سی ایله یاناشی، گئتدیکجه کئچمیشی ده قورویوب ساخلاییردی.
آغا محمد خان قاجار تورک حکومتینین ان اوغورلو قوروجولاریندان بیری‌دیر.
قایناقلار آرشیوده دیر