Azərbaycan ( iran ) türkləri göz ucu baxış.
Sorumlu müdür və baş yazar:
Dr. Hüseyn Şərqidərəcək (Soytürk)
مدیر مسئول و سردبیر:
دکتر حسین شرقی دره‌جک (سوی تورک)
ایران اراضیسی نین دؤردده بیرینی چؤللوک و یاشانیلماز اراضی تشکیل ائدیر. یاشانیلان یئرلردن دؤرد ده بیری، یعنی ۳۰۰ مین کیلومترمربع بؤیوکلوک‌ده بیر اراضی تورکلرین یوردودور. بو آذربایجان جومهوریتین‌ده دؤرد دفعه بؤیوک، تورکییه‌نین ایسه 40% دئمک‌دیر. ایران تورکلری ایسه اؤلکه‌نین تخمیناً اوچده بیرینی تشکیل ائدیر. دئمک اولار کی، 8۵ میلیون اهالی‌سی اولان ایرانین 40-۳۵ میلیونونو تورکلر تشکیل ائدیر.
تورکلرله یاناشی ۳ میلیونا یاخین کورد، تات، لور، گیک و تالیش دا تورک دیلینی بیلرک ایستیفاده ائدیرلر. ایران‌دا یاشایان تورکلر اساساً ۳ بؤیوک ساحه‌ده یئرلشیرلر: ۱) آذربایجان اراضیسی (ایرانین شیمالی قربی)؛ ۲) خوراسان (ایرانین شیمالی شرقی)؛ ۳) گونئی و مرکزی تورک یوردلاری.
شیمالی قرب، یاخود آذربایجان اراضیسی ۱۷۰ مین کیلومتر مربع تشکیل ائدیر. بورادا یاشایان تورکلر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ساحه‌لرده باشقا تورکلره گؤره داها چوخ اینکیشاف ائتمیشلر.
ایران‌دا یاشایان تورکلرین اوچده دؤردو بو بؤلگه‌ده‌دیر کی، بو دا ۲۵ میلیون اینسان دئمک‌دیر. تبریز شهرینین ۴ میلیون اهالی‌سی 100 ده یوزو تورکلر، تهران شهرینین ایسه 3 ده بیری تورکلردیر. زنجان دئیلن شهردن قربه دوغرو تاریخی اراضی آذربایجان آدلانیر. زنجان‌دان شرقه دوغرو قزوین، قم، تهران، همدان مرکزی ایالتلر آدلانیر. اونون تاریخی آدی ایسه عراقی-عجم‌دیر.
آذربایجانین گونئین‌ده و جنوب قربین‌ده تورکلر کوردلره سرحددیر. کوردلر ایسه تورک دیلینی اونسیت دیلی کیمی ایستیفاده ائدیرلر. آستارا، هشتپر و انز‌لی شهرلری تالش و تورکلردن عبارت‌دیر. تالیشلار دا کوردلر کیمی تورک دیلیندن ایستیفاده ائدیرلر.
تهران، کرج، ساوه و قم بولگه لرین‌ده تورکلرله یاناشی فارسلار دا یاشاییرلار. بو اراضیلرده ایسه تورکلر فارس دیلینی بیلیرلر.
ایرانین شیمالی قربین‌ده کی تورکلرینین فورمالاشماسین‌دا اساس قدیم تورک ائللرین‌دن آوشار، بایات، بیدیل‌لی، بایین‌دیر، قیپچاق و خلج تورکلری اوستونلوک تشکیل ائدیر. بونلارلا یاناشی تکه‌لی، شاملی، زوالقدر، وارساق، چپه‌نی، کنگرلی، آیریم، قاراپاپاق، اینانلی، اوسانلی، ایسپیرلی، قره‌گؤزلو، بورچالی، آغقویونلو، قاراقویونلو، روملو، اوستاج‌لی و باشقا ائللرین آدمی چکمک اولار.
قید ائتمک لازیم‌دیر کی، عراقی عجم‌ده تاتلار دا تورکلشرک تورک میللتینه داخیل اولموش‌دور.
بونا باخمایاراق، قیپچاق و خلج تورکلرینین اؤزونمخصوص لهجه‌لری قورونوب ساخلانیلمیش‌دیر.
خلج تورکجه‌سین‌ده دانیشان طایفالار قم، تفریش، سلفچئکان و اراک شهرلرین‌ده و کندلرین‌ده یاشاماقدادیرلار.
آذربایجاندا تورکلرین ۹۹ %-ی موسلمان‌دیر.
دئدیکلریمیزدن باشقا تورکمن تورکلری ایرانین شیمالی-شرق اراضیلرین‌ده یاشاییر. اونلارین اراضیسی ۲۳ مین کو. کیلومئتردیر، سایلاری ایسه ۱ میلیون‌دان چوخ‌دور و تورکمنیستان، ائله جه ده افقانیستان کیمی اؤلکه‌لرله سرحددیر.
خوراسان تورکلری ایسه ۲ میلیون‌دان چوخ نوفو‌سا صاحب‌دیر. عمومیتله ایرانین افقانیستان سرحدلرین‌ده اولان درگز، شیروان، بوجنورد، نیشابور، ایسفراین و توربت حیدریه شهرلرین‌ده یاشاماقدادیرلار. همچینین فیندیریسک و رامیان ماحالینین اهالی‌سی ده تورک‌دور. بورادا یاشایان اهالی تورکمن تورکجه‌سینین قاریشیغی ایله آذربایجان تورکجه‌سینین قاریشیغین‌دان عبارت بیر دیل‌ده دانیشیر. ایرانین خوراسان ایالتینین تورکلرینین دانیشدیقلاری دیلی اؤزبک تورکلرینین دیلینه یاخین‌دیر.
خوراسان تورکلرینین تشکیلین‌ده گرایلی، تیمورتاش، جیغاتای، جلایر، قارشیقوزئی، آوشار، بایات، اوستاجه، اجیرلی، کنگرلی و قاراگؤزلولر طایفا لاری ایشتیراک ائدیرلر. بونلار ایسه ۵۲ مین کو. کیلومتر اراضی‌ده مسکونلاشمیشلار.
گونئی و اورتا ایران تورکلری. بو تورکلر ۵ طایفادان عبارتدیرلر: ۱) قاشقایلار؛ ۲) خمسه لیلر؛ ۳) خوزیستان تورکلری؛ ۴) کیرمان تورکلری؛ ۵) ایصفاهان تورکلری.
قاشقایلار فارس، چاهارماحال بختیاری، کوهکیلویه و بویوراحمد ایالتلرین‌ده یاشاییرلار. بیر قیسملری ایسه بوشهر و خوزیستان‌دا یاشاییرلار.
اونلارین ترکیبین‌ده ایسه قایی، آوشار، بایاد و خلج طایفالاری واردیر. خمسه لیلر فارس ایالتینین شرقین‌ده اوسانلی و اینانلی طایفالارینین ترکیبین‌ده یاشاییرلار. خوزیستان تورکلری ایسه ایرانین رامهورموز و شوشتر شهرلرین‌ده، آغاجئری، آوشار و لئرکی طایفا لارین‌دان عبارت اولاراق یاشاماقدادیرلار. کیرمان تورکلری ایسه آوشار و بیچاق‌چی ائللرین‌دن عبارت‌دیر و بافت، سیرجان و جیروفت بؤلگه‌لرین‌ده یاشاییرلار. اورتا ایران تورکلری ایسه اراک شهرینین گونئیین‌ده، ایصفاهان شهرینین یاخینلیغیندا فریدن و شادقان بؤلگه‌لرین‌ده یاشاییرلار و عموماً بایاد ائلیندندیرلر. بو تورکلر چوخ قدیم زامانلاردان بورالاری اؤزلرینه مسکن ائتمیشلر. بونلارین مسکونلاشدیغی اراضی ایسه تخمیناً ۶۵ مین کو کیلومتردیر.
اورتا ایران تورکلرینین دیلی دئمک اولار کی، آذربایجان تورکجه‌سینین موختلیف شیوه‌لرین‌دن ساییلا بیلر، آنجاق فارس دیلینین تأثیری بورالاردا داها گوجلو اولموش‌دور.
طبیعتجه زنگین اولان آذربایجان و دیگر تورکلرین یاشادیغی اراضی زامان-زامان اصل تورکلر طرفیندن توتولموش و هله ده بو گون اؤزلرینی تورک حساب ائد‌رک یاشاماقدادیرلار.
اردبیل، زنجان، خمسه، ابهر، تاروم، خوررمدره، قزوین، همدان، اسد آباد، سونقور، ساوه، اراک، زرند، قیدار، شهرکورد، ایصفاهان، شیروان، سرویلایت، نیشابور، مشهد، درگز، بوجنورد، داشلیبورون، تهران، تبریز، شهریار، کرج، لواساناد، اهر، اورمیه، مشکین (خیاو)، موغان، گرمی، بیله سووار، آصلاندوز، آستارا، هشتبر، میانا، قره‌چیمن، جولفا، مرند، ماکی، ماراغا، خوی، خدافرین، کلیبر، گرمادوز، هوراند، قاراداغ و دیگر شهرلر دئمک اولار کی، تورکلرین چوخ یاشادیغی شهرلردن‌دیر. عموماً آذربایجان تورکلری ایران‌دا آپاریجی تورکلر حساب اولونورلار و ایران اراضیسینده یاشایان باشقا تورکلر بونلارا بؤیوک قارداش گؤزو ایله باخیرلار. ایران دا چوخ سایدا تورک توپونیملری ایله تانینماق‌دادیر. دئمک اولار کی، بوتون ایران اراضیسینده تورک یئر آدلاری داغ و طایفه آدلارینا راست گلمک مومکون‌دور. بو دا قدیم تاریخه مالیک‌دیر.
آککئتلر، لولوبیلر، قوتتیلر، هوریلر، کاسیپیلر، اوسئتلر بو اراضیلرده یاشایاراق اؤز ایزلرینی بوراخمیشلار. آذربایجان قدیم زردوشت اینانجینا گؤره مقدس مکان کیمی دیگر خالقلار طرفیندن زیارتگاه کیمی ایستیفاده اولونموش‌دور. موختلیف ائتنیک طایفه و قوملرین آذربایجانا گلیب یئرلشمه‌لری التصاقی دیللی خالقلارلا یاناشی چوخ اوزون تاریخی مسافه قطع ائتمیش‌دیر.
نهایت، آذربایجان عموم مدنیتینین تاریخی اینتیباهی دؤورو، یعنی ۱۲-۱۳-جو عصرلردن باشلایاراق نظری اساسلارلا اوزه چیخمیش‌دیر.
آذربایجاندا موختلیف تورک سویلو طایفالارین دؤولت قرومالاری آذربایجان خالقینین قدیم تاریخه مالیک تورک خالقلاریندان بیری اولماسینین گؤستریجی‌سی‌دیر. اورتا عصرلردن فورمالاشماغا باشلایان آذربایجان-تورک اولوسو (میلیتی) اؤزونمخصوص زنگین مدنیتی ایله بو اراضیلرده یاشایان دیگر ائتنیک طایفالاری اؤز تأثیری آلتینا سالاراق عموم تورک آذربایجان مدنیتی فورماسیندا بیرلشدیرمیش‌دیر.
بو آرادا آذربایجانین ان قدیم ائپوسو (عمومتورک دونیاسی ائپوسو) بیرینجی مین ایللیین اوراتالارین‌دان یارانماغا باشلامیش‌دیر و بو دا دده قورقود ائپوسودور. تورکمنلر، آنادولو تورکلری، آذربایجان تورکلری بو ائپوسو مشترک مدنی وارلیق کیمی قبول ائتمکددیرلر. دده قورقود ائپوسو اوغوز تورکلرینین شرق‌دن قربه آخینی ایله یارانمیش‌دیر.
بو ائپوس‌دا تصویر ائدیلن تاریخی حادثه‌لر ۷-۱۱-جی عصرلر تاریخی جوغرافییاسین‌دا دئمک اولار کی، آذربایجان اراضی‌سیندن کنارا چیخمامیش‌دیر. کیتابین دیلی آذربایجان تورکجه‌سین‌ده قورونوب ساخلانمیش‌دیر.
بو کیتاب‌دا یئرلی و گلمه قیپچاق تورکلری ایله اوغوز تورکلرینین سیاسی، معنوی، ایدئولوژی علاقه‌لری اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.
۱۷-جی عصرلردن باشلایاراق عمومی آذربایجان ادبیاتینین اینتیباه دؤورو دئموکراتیک اساسلار اوزرین‌ده قورولموش گوجلو ائتنوکولتورولوژی گوجه مالیک‌دیر. رئالیست بدیعی-ائستئتیک ایدراکین اساس مئتودولوگییاسی بورادا فورمالاشمیش‌دیر. آذربایجان ادبیاتینین، یعنی تورک ادبیاتینین پرئدمئتی ایسه دئمک اولار کی، آذربایجان جوغرافییاسین‌دا یاشایان آذربایجان اینسانینین حیاتی‌دیر. درین کئچمیشه، زنگین تاریخه، یوکسک مدنیته، گوجلو دؤولتلره مالیک اولان آذربایجان خالقی میللی-معنوی دیرچلیشه بوتؤو میللت اولاراق آددیم آتمیش‌دیر.
بو دا ۱۹-جو عصرین اوللرینه قدر آذربایجان عموم جغرافییاسین‌دا خالقین یارادیجیلیق ایمکانلارینین نوماییش ائتدیریلمه‌سین‌ده و پئرسپئکتیوینین معیینلشمه‌سین‌ده مهم رول اویناییر.
۱۹-جو عصرین سونو آذربایجان تورک دیلی ایکی ایستیقامت‌ده اؤز ادبیاتینی و یارادیجیلیق یولونو داوام ائد‌رک عینی دیل و عینی روحو یاشاتماق‌دا ایدی.
آرتیق ایران-روسیا محاربه‌لریندن سونرا گولوستان و تورکمنچای موقاویله‌لری ایله ۲ یئره پارچالانان آذربایجان خالقی و اراضیسی (قوزئی طرفی روسییانین ترکیبین‌ده، گونئی ایسه ایرانین ترکیبین‌ده) سیاسی-مدنی حیاتینی داوام ائتمک مجبوریتین‌ده قالدی.
۲۰-جی عصرین اوللری آذربایجاندا ایستر قوزئی، ایسترسه ده گونئی‌ده بیر چوخ معاریف‌چی مرکزلر یارانماغا باشلادی:
موللانصرالدین‌چیلر، فیوضات‌چیلار میللی ایدئیالار اوغروندا و آذربایجان، هم ده تورکچولوک اوغروندا موباریزه آپاردیلار. قوزئی ده اؤتن عصرین ۸۰-۹۰-ایللرین‌ده میللی‌لیک ادبیات‌دا کئیفیته چئوریلمیش‌دیر. آنجاق آذربایجان تورک ادبیاتی بیری دیگریندن فرقلی اولاراق ایکی سوسیال-سیاسی بؤلگه‌ده، یعنی قوزئی و گونئی ده تظاهر ائدیردی. هر ایکی‌سی بیر خالقین یارادیجیلیق انرژیسینی عکس ائتدیریردی. آنجاق موختلیف اجتماعی-سیاسی شرایطلرده داوام ائتدیینه گؤره ایدئولوژی فرقلر اورتایا چیخیر.
لاکین اراضی فونوندا باخدیق‌دا هر ایکی طرف‌ده یارانان ادبیات آذربایجان ادبیاتی ایدی. ادبیاتینی، دیلینی، میللی کیملیینی تا قدیملردن اؤز ژنلرین‌ده داشییان آذربایجان تورکلری شونیستلر ایشغالین‌دا اولدوقدا بئله، تاریخی تفککورونو ادبیات‌دا اینکیشاف ائتدیرمیینی باجارمیشدیر. آذربایجان تورکلرینین ادبیاتی، دیلی ایکی فرقلی یؤن‌ده اینکیشاف ائد‌رک قوزئی ده ۱۹۹۱-جی ایلده اؤز مستقیللیینی قازاناراق داها دقیق اینکیشاف یولونا قدم قویموش‌دور. لاکین دونیا اینسانینین بیر چوخونون بیلمدیی فاکتی، یعنی بؤلونموش آذربایجان حقیقتلری خالقین میللی شعورون‌دا اینکیشاف ائتمک‌ده‌دیر. اونا گؤره کی، خالق باشقا ایداره ائتمه سیستئمی ترکیبلرین‌ده یاشاسا دا اؤز تاریخینی، دیل و ادبیاتینی لیاقتله یاشاتماغی باجارمیشدیر.
گونئی ده دیلی مین ایللردیر کی، خالق و میللی دؤولتلر طرفیندن ایستیفاده اولونموش‌دور.
ان قدیم دؤورلرین‌دن تورک یوردو اولماسینا دایر سون دؤورلرده بیر چوخ فاکتلار اوزه چیخیب و قیمتلی اثرلر یازیلمیش‌دیر. قوزئی اؤز موستقیللیینی یئنی‌دن الده ائتمیش و دونیادا اینفورماسییا و کوممونیکاسییا ساحه‌سین‌ده جدی ایرلیلییشلر الده ائد‌رک، هانسیسا دوزگون اولمایان قره‌ضلی تبلیغاتین اوستونون آچیلماسینا داها تئز شرایط و ایمکان یارادیر.
ایران (آذربایجان و دیگر ایران تورکلری) تورکلری آنا دیللرینین تدریسی مرکزی دؤولت طرفیندن یاساق اولماسینا باخمایاراق، اونو بو گونکو ادبی دیل سوییه‌سینه قدر گتیریب چیخارتماغی باجارمیشدیر. محمد رضا پهلوی دؤنمی ۱۹۴۵-جی ایلدهن سونرا، یعنی میللی آذربایجان حکومتینین بیر ایللیک عمرون‌دن سونرا تورک دیلینین قاداغان ائدیلمه‌سی، تورکجه یازیب اوخومانین سوچ سایلماسی تخمیناً ۵۰ ایل بو دیل‌ده دانیشان اینسانلارا بو گونلری یاشاتدی. دئمک اولار کی، ۱۹۴۵-۴۶-جی ایللردن سونرا ایران‌دا یاشایان تورکلر اؤز دیللرین‌ده هئچ بیر کیتاب و مطبوعات اورقانی نشر ائتدیره بیلمه‌دی. اوسته‌لیک مختلیف سرانجام و فرمانلارلا، تورک دیلینه تحقیر کومپانییالاری ایله بو دیلی یوخ ائتمه‌یه جهد ائتدیلر. لاکین ۱۹۷۹-جو ایلدن باشلایان خالق حرکاتی ایران‌دا شاه رژیمینی دئویردی و یئنی بیر ایران ایسلام جمهوریتی یاراندی. بو حاکمیتین ۲ ایل مدتین‌ده تورک دیلینه وئردیی میدان نتیجه‌سین‌ده یوزلرله کیتاب، ژونال و قزئت نشر ائدیلدی.
چوخ تأسف کی، بو آزادلیغین عمرو اوزون سورمدی. یئنه تورکجه کیتاب و نشرلره محدودیت قویولدو. اوزون مدت خالقین موباریزه‌سی نتیجه‌سین‌ده یئنی‌دن یاواش-یاواش آنا دیلینین اینکیشاف اسینتیسی باشلادی.
یوزلرجه طلبه درگیلری و علمی اجتماعی ادبی درگیلر، شعر توپلولاری، ادبی-مدنی ساحه‌ده کیتابلار ایشیق اوزو گؤرمه‌یه باشلادی. قوزئی ده نشر اولونان کیتابلانن اسکی الیفبایا چئوریلمه‌سی گونئی ده یئنی دن تاریخی-ادبی بیرلشمه‌یه سبب اولدو. حال-حاضردا گونئی ده یوزلرله یازار، شاعر، سیاست‌چی، تنقیدچی، علم آداملاری آذربایجان تورکجه‌سین‌ده یازیب یاراتماقدادیرلار. اونلاردان ان اؤنده گلنلری اوستاد شهریار، محمدعلی فرزانه، محمدتاغی زهتابی کیریش‌چی، سوی تورک، علیرضا صرراف، م.گونئی‌لی، پروفسور دوکتور حسین صدیق دوز-گون، ائل اوغلو، باریشماز، سؤنمز، منزوری، اسماعیل هادی، ووقار نعمت و اونلارلا دیرلی بیلیک، علم و مدنیت خادیملرینین آدلارینی چکمک مومکون‌دور. حال-حاضردا مشهور "وارلیق"، "خدافرین"، "آذربایجان" کیمی مطبوعات اورقانلاری آذربایجان تورکجه‌سینین یارادیجیلیغینی اینکیشاف ائتدیرمکددیرلر.
بوتون دونیا تورکلرینین بیلمه‌سی لازیم‌دیر کی، بیز تورکلر بورادا - ایران‌دا ( آذربایجان) و ایرانین باشقا اراضیلرین‌ده یاشاییریق و هر گون تورک گنجلیگی میللی اؤزونودرک شعورونا ییلنرک تورک دونیاسی ایله گئنیش ساحه‌لرده علاقه قورماقدادیرلار.
ایرانشهریلر گونئی تورکلرینین سون دؤورلرده گلیب بورالاردا مسکن سالماسینین باش وئرمسینی سؤیلمه‌یه چالیشیرلار. پهلوی دؤوروندن شووینیزم ایران دؤولتینین رسمی دؤولت سیاستینه چئوریلمیش و مقصدیؤنلو اولاراق بیر سیرا شخصلر طرفیندن آذربایجان تاریخی اویدورمالارا و تحریفه معروض قالمیش‌دیر. تحریف‌چیلرین دئدیینه گؤره سلجوقلارین ۱۱-جی عصرده آذربایجانا گؤچمه‌سی ایله آذربایجانی تورکلشدیرمیشلر. اونلار تورک دیلینین آذربایجاندا یاییلماسینی ۷۰ ایللیک قاراقویونلو و آغقویونلولارین حاکیمیتی دؤورو ایله باغلاییر. بو جور اویدورولموش فیکیرلری تبلیغ ائد‌نلر آز دئییل‌دیر. اونلاردان احمد کسروینی، جاواد شیخ الاسلامینی و محمود افشاری گؤسترمک اولار. بو تیپ شووینیستلر گونئی ده ۳۵ میلیون‌دان آرتیق آذربایجان تورکونو فارسلاشدیرماق مقصدی گودموشلر. بئله‌لیکله ۵۰ ایل مدتین‌ده آذربایجانین فارسلاشدیریلماسی نظرده توتولوردو. قوزئی دن اسن کولک آذربایجان تورکلرینین باشی اوستون‌دن قارا بولودلار چکیلدی و حقیقت گونشی اؤزونو گؤسترمه‌یه باشلادی. بویوک آذربایجانلی عالیم و تدقیقات‌چی، مرحوم پروفسور محمد تاغی زهتابی موختلیف منبع‌لری آراشدیراراق چوخ قیمتلی "ایران تورکلرینین اسکی تاریخی"نی یازمیشلار. او، آوروپالی، بیر چوخ باشقا خالقلارین تدقیقاتچیلار و آرخئولوقلارینین کشفلرینه اساسلاناراق بئله بیر وئرسییا ایر‌لی سورور کی، تورکوستان، آذربایجان، زاقروس داغلاری، ایکی چایاراسی و اطراف اراضیلر واحید مدنیت تأثیری آلتمیندا اولموش‌دور. بونو داها چوخ همین اراضیلرده تاپیلمیش واحید مدنیت قالیقلاری ثبوت ائدیر.
آذربایجانین قدیم تورکلرین مسکنی اولماسینا ایسلام عالیملری و تاریخچیلری ده ایشاره ائتمیشلر. عرب تاریخچی‌سی ابن هشام اؤز اثرین‌ده یازیر: "دؤورن خلیفه‌سی عبیده سوال وئریر کی، تورک و آذربایجان ندیر؟ عبید ده جاوابین‌دا دئدی: - آذربایجان قدیم‌دن تورکلرله مسکون بیر اؤلکه‌دیر". آذربایجاندا تورکلرین یاشاماسینا عرب-فارس تاریخ‌چیلریندن ابو علی محممد بلعمی ده ایشاره ائتمیش‌دیر. ابو علی محمد بلعمی "تاریخی بلعمی" آدلی اثرینین ۴۲-جی صحیفه سینده آذربایجانین تورکلرین یاشادیغی یئر اولماسینا ایشاره ائدیر.
آذربایجاندا چوخ قدیملردن آذربایجان تورکجه سی مؤوجود اولموش و دیلیمیز بیر چوخ ساحه‌لرده ایشلدیلمیش‌دیر. آذربایجان تاریخی بویو ختایی، صایب تبریزی، شیخ قاسیم انوار، حقیقی، وحیدی تبریزی، قووسی تبریزی و بیر چوخ مشهور شاعرین یئتیشدیی اراضی اولموش‌دور. عینی زامان‌دا نظره آلماق لازیم‌دیر کی، شاه اسماعیل صفوی دؤورون‌ده تبریز آذربایجانین پایتاختی اولارکن آذربایجان تورکجه‌سی هله او دؤورده رسمی دؤولت دیلی اولموش‌دور.
آذربایجاندا زامان-زامان آذربایجان شعری و نثرینه عایید چوخ بؤیوک شاعرلر و یازیچیلار میدانا چیخمیش، دیلیمیز و مدنیتیمیزه چوخ قیمتلی اثرلر تؤوهفه ائتمیشلر. دیلیمیز و ادبیاتیمیزلا بیرباشا باغلی اولان فوضولینین تورکجه «دیوان»ی بیرینجی دفعه اولاراق ۱۸۲۸-جی ایلده تبریز شهرین‌ده چاپ ائدیلمیش‌دیر.
«تبریز شهرین‌ده بؤیوک آذربایجان شاعری فوضولینین "دیوان"ı ۱۸۲۸-جی ایلدهن باشقا گئنه بو شهرده ۱۸۳۱-۱۸۴۹-۱۸۵۴ و ۱۸۵۷-جی ایللرده ده چاپ ائدیلمیش‌دیر. آذربایجاندا آذربایجان تورکجه‌سین‌ده هله ۱۹-جو عصرین بیرینجی یاریسین‌دان کیتابلارین نشر ائدیلمه‌سی دیلیمیزین اهمیتی و آذربایجانین تبریز باش‌دا اولماقلا، اؤنجولو اولماسین‌دان و خالقیمیزین دیلیمیزین قورونماسینا اهمیت وئرمسین‌دن ایر‌لی گلیر.
آذربایجاندا مشروطه اینقیلابی و اینقیلاب عرفه سینده آذربایجان تورکجه‌سین‌ده بیر چوخ قزئتلر نشر ائدیلیر، ضیالیلاریمیز و آیدینلاریمیز طرفیندن خالقا معاصر و موترققی فیکیرلر آشیلانیردی. همین دؤورده ده "آذربایجان" قزئتی تبریزده ۱۹۰۷-جی ایلده و آنا دیلی ایسه همین شهرده ۱۹۰۶-جی ایلده "عدالت" قزئتینین علاوه‌سی اولاراق نشر ائدیلیردی."
۱۸۹۳-جو ایلده تبریزده روشدیه طرفیندن یئنی اصوللا تاسیس ائدیلمیش و ساواد تعلیمین‌ده معاصر متدلاردان ایستیفاده اولونان موظفرییه آدلی ایلک معاصر ایبتیدای مکتب آچیلمیش‌دیر. شیخ محمد خیابانی حرکاتی دؤورون‌ده ده آذربایجاندا آذربایجان تورکجه‌سی گئنیش شکیل‌ده ایستیفاده ائدیلیردی.
حرکاتین باشچی‌سی شیخ محمد خیابانی اودلو چیخیشلارینی آذربایجان تورکجه‌سین‌ده آپاریردی. همین دؤورده چوخلو قزئتلر و ژورناللار بوراخیلیردی.
آذربایجان دئموکرات پارتییاسینین اورقانی اولان "تجدد" قزئتی همین دؤورده بوراخیلماغا باشلادی. بوندان علاوه "آزادیستان" و "ادب" ژورناللاری دا نشر ائدیلیردی.
آذربایجان خالقی گولوستان و تورکمنچای موقاویله‌لری ایله ایکییه پارچالاندیقدان سونرا بیر-بیریندن فرقلی طالع یاشامالی اولدولار.
۱۹۲۵-جی ایلده اینگیلتره دؤولتینین ال آلتیسی اولان رضا خان تدریجا دؤولت چئوریلیشی نتیجه سینده ایران‌دا شاه اولدو.
بئله لیکله، تورک سولاله سی اولان قاجار دؤولتی شووینیست سیاستی یئری‌دن پهلوی سولاله‌سی ایله عوض ائدیلدی. رضا (میر پنج) شاه حاکمیته گلدیک‌دن سونرا مرکزلشمیش دؤولت یارادیلدی و ایرانشهری شووینیزمی دؤولتین آنا سیاست خطینه چئوریلدی. ایران آدلاندینلان اؤلکه‌نین هر طرفین‌ده یاشایان آذربایجان تورکلرینین دیلی یاساق ائدیلدی. آذربایجانلیلار تورک اولمالارینا گؤره تحقیر، تعقیب و تضییقه معروض قالیردیلار. آذربایجان دیلی بوتون مکتبلردن، رسمی اورقانلاردان، تئاتر، اینجه صنعت، علم و س. ساحه‌لردن زورلا اوزاقلاشدیریلدی.
پیشورینین باشچی‌لیغی ایله میللی آزادلیق حرکاتی باشلاییر و ۱۹۴۵-۴۶-جی ایلده ۲۱ آذر حرکاتی ایله میللی حکومت قورولور. تخمیناً بیر ایل مدتین‌ده داوام گتیرن همین حکومت آذربایجاندا میللی زمین‌ده چوخلو ایشلر گؤردو، آذربایجاندا قورولموش آذربایجان میللی حکومتی آذربایجان تورکجه‌سی حاقین‌دا بئله بیر قرار قبول ائتدی:
۱. "بو گون‌دن اعتباراً آذربایجاندا، آذربایجان دیلی رسمی دؤولت دیلی اعلان اولونور...
۲. بوتون ایداره‌لر (دؤولت، میللی، تیجارت و ایجتیماعیت) اؤز ایشلرینی آذربایجان دیلینده یازماغا مجبوردورلار..."
۱ ایل مدتین‌ده آذربایجان تورکجه‌سین‌ده چوخلو اثرلر و درسلیکلر چاپ ائدیلیردی. آذربایجان تورکجه سینده اونیوئرسیتئت (دانشگاه)، مکتبلر، تئاتر، موسیقی اورکستری و س. آچیلدی. "آز بیر زامان‌دا تبریز و آذربایجانین ویلایت مرکزلرین‌ده آنا دیلینده یئنی قزئت و مجموعه‌لر نشر ائدیلمه‌یه باشلادی. تبریز شهرین‌ده آذربایجان میللی مجلیسینین اورقانی "آزاد میللت"، آذربایجان همکارلار اتفاقینین اورقانی "قببه"، آذربایجان دئموکرات گنجلر تشکیلاتینین اورقانی "جاوانلار"، "یئنی شرق"، "فریاد"، اردبیل شهرین‌ده "جؤودت"، اورمییا شهرین‌ده "اورمییا"، زنجان شهرین‌ده "آذر" قزئتلری، تبریز شهرین‌ده "شفق"، "دئموکرات"، آذربایجان شاعرلری جمعیتینین اورقانی "گونش"، "آذربایجان"، "مدنیت، میانادا "وطن" و س. مجموعه‌لری گؤسترمک اولار.
۱۹۴۶-جی ایل آپرئلین ۷-ده بازار گونو اساسی قویولموش تبریز رادیوسو هر گون گون اورتادان سونرا ساعت ۴-ده اورتا دالغا ۳۱۰ مئترده ایلک دفعه وئریلیشه باشلادی. آذربایجاندا همین دؤورده آذربایجان تورکجه‌سین‌ده دؤولت هیمنی یارادیلدی. آذربایجان میللی هیمنینی خالقیمیزین قوجامان و موباریز شاعری سید مهدی اعتماد ناطق یازمیش، موسیقی‌سینی ایسه جاهانگیر جاهانگیرزاده بستله میش‌دیر. همین میللی هیمن بئله‌دیر:
ای وطنیم آذربایجان،
ابدی اودلاردان نیشان،
آدلی، شانلی کئچمیشیم وار.
سن بؤیوتدون قهرمانلار،
قوجا شرقین چیراغیسان،
آزادلیغین بایراغیسان.
تاریخ بویونجا یادیگار،
افتیخارلی آثارین وار.
سن‌سن بیزه آنا وطن
سن‌سن بیزه نعمت وئره‌ن.
سن‌سن بیزه روح روان،
یاشا-یاشا، آذربایجان!
تأسفلر اولسون کی، همین عرفه‌ده قربله-شرق بلوکونون دونیانی پایلاشماسی ایله آذربایجانین باغمسیزلیغینا سون قویولدو. پهلوی اوردوسو یئنی‌دن ۱۹۴۶-جی ایلده آذربایجانا گیردی. و اوللکیندن ده داها سرت و شووینیستجه‌سینه آذربایجان خالقینا و اونون دیلی و مدنیتینین اینکیشافینا مانع اولدو. پهلوی رژیمی آذربایجان تورکجه‌سینی بوتون علم، مدنیت، اینجه صنعت و رسمی دؤولت اورقانلانلاریندا یاساق ائتدی.
آذربایجان تورکجه‌سین‌ده یازیلیب، یارایدیلمیش بؤیوک بیر مدنیتی همین دیل‌ده اولان کیتابلارین کوتلوی شکیل‌ده یاندیریلیب آرادان آپاریلماسی ایله محو ائتمه‌یه چالیش‌دیلار.
۵۰ ایللیک پهلوی رژیمی دؤورون‌ده آذربایجان خالقی اؤز دوغما یوردو آذربایجاندا دؤزولمز تضییقلره معروض قالدی. هئچ کیمین بیر دنه ده اولسون آذربایجان تورکجه‌سین‌ده کیتاب چاپ ائتدیرمه‌یه حاقی یوخ ایدی. آغیر شرایط‌ده آذربایجان دیلی و مدنیتینه چوخ بؤیوک ضربه‌لر وورولدو. اما بئله آغیر شرایط‌ده ده آذربایجانین قیرت‌لی اوغول و قیزلاری هر زامان خالقی معاریفلندیرمه‌یه و دیلیمیزه عایید گیزلی شکیل‌ده اثرلر یازیب-یایماغا باشلادیلار. حتی، آذربایجان ادبیاتینین ۲۰-جی عصرده گؤزل شاه اثری اولان شهریارین "حیدر بابایا سلام" اثری ده بو دؤورده یازیلدی. بولود قاراچورلو (سهند) آذربایجان موباریزه شعرینه میثیلسیز تؤهفه‌لر وئردی. "سازیمین سؤزو" کیمی دیرلی اثرلر ده محض بو دؤورده یازیلیب یاییلدی. جاببار باغچابان، صمد بهرنگی، نصرت الله فتحی، محمدعلی محزون، محمدعلی فرزانه، یدالله مفتون امینی، حبیب ساهیر، سؤنمز، حسین صدیق و علی تبریزلی کیمی شاعر و یازیچیلار قئید ائتدییمیز محدودیتلره رغما آذربایجان تورکجه‌سین‌ده اثرلر یاراداراق گیزلی شکیل‌ده چاپ ائدیب یاییردیلار. ۱۹۷۹-جو ایل ایسلام اینقیلابی باش توتدوقدان سونرا ایران ایسلام جموهوریسینین آنایاساسینین ۱۵-جی مادده‌سینه اساساً ایران‌دا یاشایان میللتلر فارس دیلی ایله یاناشی اؤز دیللرین‌ده تحصیل آلا بیلرلر. لاکین بو مادده و عینی زامان‌دا ایرانین آنا یاساسینین ۱۹-جو مادده‌سین‌ده نظره آلینمیش خالقلارین حقوقلارینین برابرلیگی تامین اولمادی و ایندییه کیمی ده همین مادده‌لر ایجرا ائدیلمیر.
تهران، تبریز، اردبیل، اورمیه، زنجان شهرلرین‌ده موختلیف درگیلر، قزئتلر نشر اولونماغا باشلادی. "وارلیق"، "دده قورقود"، "اولکر"، "کوراوغلو"، "گونش"، "اینقیلاب یولوندا" و "یولداش" کیمی درگیلر نشر ائدیلیردی. بو درگیلرین بعضیلرینین عمرو قیسا اولدو. ائله اولدو کی، بیر سایی ایشیق اوزو گؤردو. شاهلیق رژیمینین شووینیست سیاستی یئنی فورمادا باش قالدیردی و مختلیف واسطه‌لرله تورک دیللی مطبوعاتین گئنیش وسعت آلماسینا ایمکان وئرمه‌دی.
آذربایجان دیلی شیفاهی دانیشیق دیلی فورماسیندا بوتون آذربایجان شهرلرین‌ده عمومی اونسیت واسطه‌سی اولماق‌دان علاوه ایالت رادیو، تلویزیونلارین‌دا ایشله دیلیر و سون زامانلار دیلیمیزده چاپ اولان کیتاب و نشرلرین سایی نیسبتا چوخالماقدا ایدی آنجاق قارباغین آزادلیغیندان سونرا گئنه ده اولکه ده تورکجه کیتابلرین یایملاری محدودلاشدیریلدی. آذربایجان تورکلرینین ایران‌دا فارسلارا سای نیسبتینی نظره آلساق دیلیمیزین قات-قات تضییقلره معروض قالماسینا شاهید اولاریق. ۲۰۲۲-جی ایل بوتون چیخان کیتابلارین ۳-۵ فایزی آذربایجان تورکجه‌سین‌ده اولموش‌دور. همین ایل ۱۵ مین آددا کیتاب چاپ ائدیلیب کی، اونلاردان یالنیز ۳۰۰-او آذربایجان تورکجه‌سین‌ده‌دیر.
اورادا نشر ائدیلن قزئتلردن بعضیلری بونلاردان عبارت‌دیر: "پیام نو"، "مهدی آزادی"، "اومید زنجان"، "مبین، "صاحب"، "ندای آذربایجان"، "امین"، "شمس تبریز"، "خدا آفرین"، "فجری آذربایجان"، "میثاق"، "احرار"، "آذربایجان". بونلارین بیر چوخونون نشری دایاندیریلمیش‌دیر. دیلیمیز و مدنیتیمیزله باغلی آذربایجانین گنج نسلی چوخ عزملی و اساسلی شکیل‌ده تدقیقاتلار آپارماغا جان آتیرلار و معاریف‌چی ایشلری ایله دیلیمیزین یاساق اولماسی ایله یارانمیش بوشلوغو دولدورماغا چالیشیرلار. آذربایجانین موختلیف شهرلرین‌ده ادبی درنکلر و اوجاقلار دا فعالیت گؤستریر. البته، همین اوجاقلارین ادبی ایجلاسلاری ائولرده و هفته‌نین بعضی گونلرین‌ده ایزن آلیناراق مدنیت مرکزلرین‌ده کئچیریلیر. آذربایجاندا سون زامانلار دیلیمیز، ادبیاتیمیز و تاریخیمیزله باغلی چوخ قیمتلی اثرلر ده یازیلمیش و نشر ائدیلمک اوچون ایجازه گؤزلییر. آذربایجان تورکجه‌سینین ایشلنمه دایره‌سی گئت-گئده گئنیشله نیر. اجتماعی-سیاسی، اقتصادی و مدنی زمین‌ده بوتون ساحه‌لری احاطه ائتمه‌یه دوغرو اینکیشاف ائدیر.سوسیال مئدییا دا دیلیمیزدن گئنیش میقیاسدا استفاده اولونور. تورک دیللی اولکه لر و توپلولوقلارا درین مدنی – علمی و کولتورال باغلار یارانیر. آچیلمیش اوزگورلوک پنجره سیندن چوخ ثمره لی استفاده اولونور.واتساپ – تلگرام- فیس بوک و یوتوبدان ادبیاتیمیزین اویره نیلمه سی و یایلماسی اوچون چوخ فایدالانلیر. گنج لر قونشو تورک دیللی اولکه لرین موسیقی و دیگر دیل پتانسیلریندن استفاده ائدیرلر. حال حاضیردا تورک دیلینده مکتب اولماسا بئله بو دیل رسمی فارس دیلیندن گئری قالمیر. بوتون ساحه لرده او جمله دن ایدمان (ورزش) تیجارت و توریزم کیمی ساحه لرده یاییقیندیر. تورک دیلی ایران دا سونموش اوجاغین کولونون آلتینداکی کوزه بنزه ییر. ملایم بیر مه اسینتیسی ایله آلولانیر و یئنی دن بوی گوسترییر. بونون دا سببی خالقین ژنلریندن گلیر. نه قدر محدودیتلرله یوخ ائتمه یه چالیشیلسادا یئنه درین کوکلر اوزریندن گویرمه یه باشلاییر.