اکبر قوشالی
ƏKBƏR QOŞALI
QARANLIQ SÜKÜTU :
SİMVOL –MİF VƏ EL BİLGİSİ ÇAĞDAŞ TÜFÜKR İŞIĞINDA
قارانلیغین سوکوتو:سیموول، میف، ائل بیلگی‌سی و چاغداش تفککور ایشیغیندا
چئویردی : دکتر حسین شرقی دره جک
گؤز یومما گونشدن، نه قدر نورو قارالسا، سؤنمز ابدیی، هر گئجه‌نین گوندوزو واردیر!
توفیق فیکرت
قارانلیغین یئنیدن اوخونماسی
قارانلیق اوزون یوزیللیکلر بویونجا اینسان شعوروندا قورخو ایله آسسوسیاسییا اولونموش، «یوخلوق»، «اؤلوم»، «بلیرسیزلیک» کیمی منفی آنلاملار داشییان بیر سیموولا چئوریلیب. حالبوکی مدنیتلرین درین قاتلاریندا، اولوسال گلنکلرده، میفلرده و گلنکسل طبابت‌ده قارانلیق تام دا بو تکؤلچوولو آنلامی اینکار ائدیر. او، بیر بسلییجی، قورویوجو، یئتیشدیریجی ماهیت داشیییر. بیز بو یازیدا قارانلیغی بیر «ایشیق اؤنجه‌سی مرحله»، بیر «نورون بتنینده‌کی دؤنم» کیمی دیرله‌ندیره‌ن آنلاییشلارا ایشیق توتماغا چالیشمیشیق.
گون هله دوشمه‌ییب…
قارانلیق – وارلیغین بیر فورماسیدیر؛ گؤرونمزلیک‌ده وار اولماق. بو آنلام‌دا دئیه بیلریک کی، قارانلیق یوخ‌دور – یالنیز گؤرونمه‌ین ایشیق وار…یعنی گون ایشیغینین هله چاتمادیغی یئرلرده‌کی قارانلیغی «یوخلوق» کیمی دئییل، «ایشیغین گلجیی» کیمی دوشونمک مومکوندور. بئله‌جه، قارانلیق بیر «کئچید» مرحله‌سینه چئوریلیر. گئجه گوندوزون قارشیسیندا دوران یوخلوق دئییل – اونون سوکوتلا حاضرلانان باشلانغیجیدیر.
قارانلیق‌دا مایالانان: خالق بیلگی‌سی، لوغمان ارثی
گلنکسل تورک طبابتی (تورکه چاره) اوزره لوغمانلارین تجروبه‌سینده – ملحملر ۴۰ گون قارانلیق‌دا ساخلانیلیردی. بو، تصادفی بیر سورج دئییلدی؛ بورادا هم دوغال دؤنه‌مله‌مه، هم ده سیموولیک بیر یئتیشمه سورجی واردی. لوغمانلار بیلیردیلر، شفا وئره‌ن مادده ظلمتین ایچینده – یعنی دیش توخونوشدان اوزاق، ساکیت، توخونتوسوز و ایچرییه یؤنه‌لیک بیر موحیط‌ده فورمالاشیر. قارانلیق بورادا (نئجه دئیرلر) یئتیشدیریجی راهیم رولونو اویناییر .بو آنالوگییانی ساده میشت اؤرنیینده ده گؤروروک: آنالاریمیز چالینمیش سودو – یعنی هله قاتیق اولمایان، اما پوتئنسیال اولاراق اونا چئوریله‌جک مایئنی – قارانلیق‌دا ساخلاییردی. بو اؤرتولو ساخلاما هم فیزیکی، هم ده سیموولیک ماهیت داشیییر.
قارانلیق – بیر نؤو ایچ ائنئرژیلرین، گیزلی کیمیانین باش وئردیی ساحه‌دیر. بئله گیزلی کیمیانین پوزولماماسی ایستیی «یومورتلایان (یاخود کورت یاتان) تویوغون گؤزونه باخمازلار» تاپشیریغیندا دا واردی…یئری گلمیشکه‌ن، «۴۰ گون»اون گیزه‌می - گلنکلرده قارانلیغین قورویوجو رولو باش‌لی-باشینا بیر درین مؤوضو اولسا گرک.تورک دونیاسیندا و عموماً گوندوغار مدنیتلرینده تزه دوغولان کؤرپه، ائل‌جه ده یئنی گلین ۴۰ گون ائو-ائشیک‌دن ائل-اوبایا چیخاریلمازدی. گؤرونور، بو، «۴۰ گون» موتیوی – هم کوسمیک دؤورله، هم بده‌ن ریتملری ایله، هم ده روحی ثابت‌لیکله باغلیدیر. کؤرپه هله «دونیایا دوشمه‌ییب» – یعنی بده‌نله روحون تام اویغونلاشماسی اوچون زامان طلب اولونور. قارانلیق بو کئچیدی قورویور.یئنی گلین ده عینی شکیلده ۴۰ گون «اؤرتولو» قالیردی. بو اؤرتو – فیزیکی یوخ، (بئله دئمک مومکونسه) سوسیال بیر اؤرتوکله‌مه‌دیر. گؤزلردن اوزاق، دیل-دوشونجه تماسیندان قیراق، یئنی بیر یاشام فورماسینا اویغونلاشماق اوچون سوکوت مکانینین اؤزو…
چاغداش علمین سوکوتا دؤنمه‌سی: روح و ظلمت
ژاپون عالیملرینین روح اوزره آپاردیغی چاغداش آراشدیرمالار، چوخ زامان تام سوکوت و ایشیق‌دان اوزاق قارانلیق لابوراتورییالاردا حیاتا کئچیریلیر - بونو بیر بیلگی‌لی آیدینیمیزدان ائشیتدیم. بورادا مقصد روحی رئاکسییالارین، بئیین سیقناللارینین، بدن-روح و ذهنین قارشی‌لیق‌لی تأثیرینین داها تمیز و نئجه دئیرلر، توخونوشسوز قئیده آلینماسیدیر. علم سانکی قارانلیغا دؤنور – چونکی اورادا «سسیز اولانی» ائشیتمک، گؤرمک ماراق و ایمکانی وار...
بو دا گؤستریر کی، قارانلیق نه «ایلکین ایبتیدای قورخو»، نه ده «بوتون آنلاملاردان بوش» مکان دئییل. او، اؤیودوجو (تربیلندیریجی)، حاضیرلاییجی و ظریف ائنئرژیلرین فورمالاشدیغی بیر مرحله‌دیر.
میفیک و کوسمیک یادداشدا قارانلیغین ماهیتی
میفولوگییالاردا کایناتین یارانیشی قارانلیقلا باشلاییر:
بیر کؤینک یاخینداکی - مین آغاج اوزاقلارداکی جوغرافییا و زامانلاردا «قارا کاینات»، «قارا سو»، «ایلکین سولار» – قارانلیق و خاوس ایچینده‌کی یارادیجی پوتئنسیالی ایفاده ائدیر. - قارانلیق ایلکین وارلیق قاتی – یعنی یارادیجی ائنئرژینین مرکزیدیر. ظلمت‌لی سولاردان تورپاق چیخار، قارانلیق‌دان تانریچالار دوغولار، ایشیق اورا یؤنلمه‌سه بئله، یاشامین اؤزو ایلک اورالاردا مایالانار...قارانلیق بورادا اؤلوم دئییل – دوغوم‌دور.
بلی، قارانلیغین درین اوزو: میف‌دن ایدئولوگییایا، دیندن جوغرافییایا اوزانیر، اوزانیر…
قارانلیق تکجه فیزیکی بیر حال دئییل یعنی. یعنی او، اینسانلیغین اونتولوژی قورخولاریندان بیری، عینی زاماندا روحانی یولچولوغون ایلک پیلله‌سیدیر. دینلرده گوناهین سیموولو اولدوغو کیمی، صوفیزم‌ده «باتین»ین گیزلینیدیر. فیلوسوفلارین قلبینده تضادلارین مکانی، سیاستین تاریخینده سئنزورا و باسقینین پرده‌سی، قوتبلرده یاشایانلار اوچونسه گوندوزون داها دیرلی گؤرونمه‌سینه سبب اولان گئجه‌دیر او...
گوناه، وحی و تبرروک - سماوی دینلرده قارانلیق
سماوی دینلرده - یهودی‌لیک، خریستیانلیق و ایسلام‌دا سماوی قارانلیق چوخ واخت شر و آزغینلیغین مئتافورو کیمی تقدیم ائدیلیر.-«تؤورات»دا قارانلیق، مصرده‌کی اون بلادان بیری کیمی تقدیم اولونور:
«سونرا ربب موسایا دئدی: علینی گؤیه اوزات، مصر تورپاغینا قارانلیق گلسین – ائله بیر قارانلیق کی، هیسس اولونسون»! (چیخیش ۱۰:۲۱)؛
-«اینجیلی»ن «یوهاننا» کیتابیندا دئییلیر: «ایشیق دونیایا گلدی، اما اینسانلار قارانلیغی ایشیق‌دان چوخ سئودی، چونکی عمللری پیس ایدی». (یوهاننا ۳:۱۹)؛
-«قرآن کریم»ده ایسه قارانلیق هم فیتنه و جهالتین، هم ده یارادیلیشین ایلکین مرحله‌سینین سیموولودور:
«او، سیزی آنالارینیزین بتنینده، اوچ قارانلیق (پرده، اوشاق‌لیق و قارین) ایچینده، بیر یارادیلیشدان دیگرینه سالاراق یارادیر (نطفه‌نی لاختالانمیش قانا، لاختالانمیش قانی بیر پارچا اته، اتی سومویه چئویریر، سونرا سومویو اتله اؤرتوب اینسان شکلینه سالیر)».
بورادا ایلگینج بیر دؤنوش وار: قارانلیق هم یارادیلیشین بتنیدیر، هم ده جاهیللیین پرده‌سی... صحبت، نئجه دئیرلر، ایکی‌لی (دوالیست) دوغادان - بتن و فیتنه‌دن گئدیر.سماوی دینلرده قارانلیق هم ده سیناق‌دیر – یا آیدینلیغا دوغرو آددیملایاجاق‌سان یا دا ائله اوراداجا ایتیب-باتاجاق‌سان…بیر سؤزله،سماوی دینلرده قارانلیق یارادیلیشین باشلانغیجی کیمی ده، سیناق یئری کیمی ده - ایکی‌لی آنلام‌دا چیخیش ائدیر – بو دوال دوغا اونون هم قورخودوجو، هم ده دوغوروجو فونکسییاسینی گؤستریر.
قارانلیغین دوغوروجو و گیزه‌ملی دوغاسی - قئیری-سماوی اینانجلاردا
هیندویزم، بوددیزم، زردوشتی‌لیک و شامانیزم کیمی دینی-فلسفی سیستئملرده قارانلیق داها چوخ کوسمیک دنگه‌نین ترکیب حصه‌سی، بعضانسه اؤزونو درک ائتمه‌نین قاپی‌سی کیمی تقدیم اولونور.-هیندویزم‌ده کالی تانریچاسی قارانلیقلا باغ‌لانیر لاکین او محو ائد‌ن یوخ، «کئچیده حاضرلایان» آنا سیموولودور. قارانلیق بورادا «مایا» – ایللوزییانی یارادان اؤرتودور؛-زردوشتی‌لیک‌ده ایسه آهورا مازدا ایشیغی، آنگرا ماینیو ایسه قارانلیغی تمثیل ائدیر – آنجاق بو، دوالیست اؤیودوجو ساواش فورماسیندا تقدیم اولونور، بیری دیگرینی یوخ ائتمه‌یه دئییل، اونو تانیماغا یؤنلیر؛-شامان اینانجیندا قارانلیق – روحون سفره چیخدیغی، «آلت دونیا»یا ائندیی مرحله‌دیر. شامان گؤزلرینی یومور، ایشیغی سؤندورور – دئییر «حقیقت گؤرونمزلیک‌ده‌دیر».
فلسفی آخینلاردا: قارانلیق ضدیتین اؤزولو کیمی
باتی فلسفه‌سینده قارانلیق چوخ واخت معنوی تزادلارین مکانی کیمی چیخیش ائدیر.-پلوتین (پلوتینوس ۲۰۴/۵ – ۲۷۰) و یئنی-پلاتون‌چولار قارانلیغی «مادی دونیانین کؤلگه‌سی» کیمی دیرلندیریر – یعنی روحانی کامیللییه انگل اولاراق...- یئنی فلسفی مکتب کیمی یاشام فلسفه‌سینین یارادیجی‌سی ساییلان فریدریخ نیتشئ (۱۸۴۴-۱۹۰۰) ایسه قارانلیغا پوزیتیو یاناشیر – اونون اوچون «اؤز درینلیینه باخان اینسان، قارانلیغین اونا باخدیغینی آنلامالیدیر». بورادا قارانلیق – اینسانین اؤز کؤلگه‌سی ایله قارشیلاشدیغی آندیر.- فئنومئنولوگییا و ائکزیستئنسیالیزمین اونملی نماینده‌لریندن اولان آلمان فیلوسوفو مارتین هایدئگئره (۱۸۸۹-۱۹۷۶) گؤره «زامانین اونودولموش‌لوغو»ندا قارانلیق «اونوتوش» و «وحی»این یاناشی گئتدیی مکاندیر. او، ایشیغی یالنیز قارانلیغین کونتئکستینده آنلاییر.
قارانلیق-دوشونجه‌نین سینیریدیر و اونا یاخینلاشدیق‌دا یا فلسفه دوغولور یا دا شعیر...
اجتماعی-سیاسی فورماسییالاردا قارانلیغین ایدئولوژی ایستیفاده‌سی
قارانلیق توتالیتار رئژیملرین مئتافوریک سؤزلویونده سیخ‌لیقلا یئر آلیر.-سئنزورا، مطبوعاتین باغلانماسی، اجتماعی بیلگیدن یوخسونلوق – بونلار «قارانلیق دؤنه‌ملر» آدلاندیریلیر؛-جورج اوروئللین اونلو «۱۹۸۴» رومانیندا اینسانلار دایما ایشیق‌دا یاشاسا دا، حقیقت اونلارین گؤزلریندن قارانلیغا سالینیر. یعنی «قارانلیق» فیزیکی یوخ، ائپیستئمولوژی - بیلگییه باغلی آنلاییشا چئوریلیر؛-سووئت ایدئولوگییاسی ایسه «قارانلیق فئودالیزم» آنلاییشی ایله اؤز کئچمیشینی اینکار ائدیر و «آیدین صاباحلار» شعارینی اؤنه چکیردی. اؤرنیی، رئسپوبلیکامیزدا ۲۸ آپرئل - ایشغال گونو «بایرام ائدیلیردی»…
قارانلیق بورادا ایدئولوژی مانئوردیر – بیر شئیین اؤنونو باغلاماق، دیگرینی آیدینلاتماق اوچون...
جوغرافی باخیش: قوتبلرده‌کی قارانلیق و آغ گئجه‌لر
قارانلیغین دوغایلا باغی بعضا اونون قبولونو دا دییشدیریر.قوتب بؤلگه‌لرینده، اؤزللیکله نوروئچ، ایسلاندییا و سیبیر بؤلگه‌لرینده، قارانلیق قیش آیلاریندا ۲۴ ساعت داوام ائدیر. بو جوغرافییادا یاشایانلار اوچون قارانلیق حیاتین آیریلماز حصه‌سیدیر، او آرتیق قورخو یوخ، سوکوت و درینلیک مکانیدیر.عکسینه، «آغ گئجه‌لر» – یعنی گونشین باتماغا «ماجال تاپمادیغی» دؤنه‌ملر – قارانلیغین دیرینی آرتیریر. دوستویئوسکینین «آغ گئجه‌لر» پووئستینده اولدوغو کیمی، محض گئجه‌نین ایچینده دویغو درینلیگی یارانیر...
قارانلیق – یولون اؤزودور بلکه؟..
ایشیق - یؤنوموزدور، بلی؛ اما بلکه قارانلیق یولون اؤزودور - باشقا سؤزله، یولون اؤزو قارانلیق‌دان کئچیر، سییریلیب-سیلکینیب چیخیر؟..
قارانلیق سوکوت‌دور،کؤلگه‌لر اؤزوموز،هر گئجه بیر راهیم‌دیر،صاباح دوغولمازدان اؤنجه...
قارانلیق – اصلینده قورخولو دئییل. او، ایشیغا چاتمادان اؤنجکی یئتکینلشمه‌دیر، تانریسال سوسقونلوق‌دور، ایچ سفردیر.«قارانلیقلار یاریلسین، اوریینیزده گونش اولسون!» - آسیف آتانین بو چاغیری‌سی، آلخیشی هم شامان دعاسیدیر، هم معاریف‌چی دیلییدیر، هم ده (اولسون کی) هر بیر روحون اؤز ایچینده‌کی کؤلگه ایله باریشماق ایستییدیر.
هاشییه-۱:آذربایجان فولکلوروندا قارانلیق آنلاییشی هم قورخولو، هم ده قوتسال آنلام داشیییر. بو آنلاییش آلخیشلار (خئییر-دعالار) و قارغیشلار (لعنتله‌مه‌لر، بددوالار) واسطه‌سیله ایفاده اولونور.
آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینده، اؤزللیکله ایسماییللیدا توپ‌لانان فولکلور اؤرنکلرینده قارانلیقلا باغلی آلخیش و قارغیشلارا راست گلینیر. دیگر طرف‌دن، قارانلیق‌دا باش وئره‌ن حادثه‌لر و یا قارانلیقلا باغلی وارلیقلار، قورخو و تهلوکه رمزی کیمی چیخیش ائدیر. یعنی،قارانلیق، آذربایجان فولکلوروندا چوخشاخه‌لی بیر آنلاییشدیر. هم قورویوجو، هم ده قورخولو آنلام داشییان قارانلیق، آلخیش و قارغیشلاردا موختلیف فورمالاردا ایفاده اولونور. بو، خالقین قارانلیغا اولان موناسیبتینین زنگینلیینی و درینلیینی گؤستریر. «ایشیغین سؤنمه‌سین»، «گؤزونه ایشیق گلسین»، «اوجاغین قارالماسین»، «اوجاغین سؤنمه‌سین» دئین اولوسوموزون قارغیشلارینی تانری گؤسترمه‌سین، هئچ بورا یازماق بئله ایستمزدیم…
حاشییه-۲:
خالق یازیچی‌سی عیسی موغاننا «ایده‌آل»دا قاپالی دایره‌دن و یانار اورک‌دن سؤز آچیردی. ایروان کؤکه‌نلی، شمکیر یاشاملی، باکی اوخوملو شاعر-حکیم پاشا قلبینور، سومقاییت دوغوملو، لوندون یاشاملی شاعر رائوف قارایشیق، سیبیر ائللرینده ایشلمیش باکی دوغوملوفیلولوق-عالیم یوسیف گونایدین… ایسه (گؤروندویو کیمی) قارانلیغا موناسیبت‌ده «خصوصی تعینات‌لی» تخلصلر سئچیبلر…بو آرادا، «باکوتو»نین اونلو پروقراملاریندان بیری ائینه‌ن بئله آدلانیر: «قاپقارا»…(حاشییه‌لرین سونو(
قارانلیق و قارا رنگین صنعت‌ده تظاهرلری
رساملیق‌دا قارا رنگ
قارا رنگ، رساملیق‌دا گوج، سیرر و درینلیک سیموولو کیمی ایستیفاده اولونور. آذربایجان رسساملیغیندا بو رنگین ایستیفاده‌سی، اؤزللیکله چاغداش دؤنه‌مده، موختلیف آنلاملار داشیییر. اؤرنیی، رساملار قارا رنگی اینسانین ایچ دونیاسینی، ائموسیونال دورومونو و یا سوسیال قایغیلاری ایفاده ائتمک اوچون ایستیفاده ائدیر. بئله دئمک اولارسا، قارا رنگ قارانلیغی چکمکچون دئییل…
آذربایجان تصویری صنعتینده قارا رنگ و قارانلیق موتیوی، یالنیز رنگ سئچی‌می اولماق‌دا قالماییب، هم ده درین معنوی و فلسفی آنلاملار داشییان بیر ایفاده واسطه‌سیدیر.
عموماً، منیم شخصاً تانیدیغیم، اثرلری ایله مومکون میقدار تانیش اولدوغوم آذربایجان رساملارینین اثرلرینده قارا رنگ – یادداشین توخونوشو کیمیدیر… - باخیرسان، قارا – فون دئییل، نفس‌دیر.اؤرنیی، گلنکسل خالچالاردا و عموماً صنعت اثرلرینده قارا - چوخ واخت کونتور، کؤلگه و یا نئجه دئیرلر، بدیعی تمکین واسطه‌سیدیر.
لاکین بیز بیر چوخ صنتکاریمیزدا، یئنی نسیل رسامیمیزدا بو رنگی بئله گؤروروک:-کومپوزیسییانین سوکونت اوخونو تشکیل ائدیر؛-بعضا پارلاق رنگلری اوداراق اونلاری داها چوخ اؤنه چیخاریر؛-بعضا ایسه حدیندن آرتیق پاریلتینین قارشیسیندا دوران بیر سینیر خطی رولونو اویناییر…
آذربایجانلی رسامین فیرچاسیندان سوزولن قارانین معنانین ساخلاندیغی بوشلوق کیمی ایشلندیینی - رنگین دئییل، اونون جانلاندیردیغی بیر باشقا (بلکه میستیک) بوشلوغو گؤروروک؛ میفیک یادداشین رنگینی سئزیریک سانکی.رساملاریمیز، اولوسال میف‌دن، آرخایک موتیولردن، قورویوجو سیمووللار و ائنئرگئتیک دوستورلاردان بهره‌لنیر. بو کونتئکس‌ده قارا رنگ:-قورویوجو قات (شردن، «گؤز دیمه‌دن» مدافعه)؛-سیرر و گیزلینلیک (خالچادا «قارا بوشلوق» — ایلاهی توخونولمازلیق زوناسی)؛-مؤوجودلوغون ایلکین دومانی («قارا کاینات» – یارادیلیشقاباغی خاوس) و س. کیمی فونکسییالاری داشیییرمیفولوژیدن دانیشساق، صوفی سیموولیکایا دا توخونمالیییق.بللی اولدوغو کیمی، صوفی ائستئتیکادا قارا رنگ:- نفسله اوزلشمه‌نین؛-وارلیغین اؤزوندن کئچمه‌نین؛-«قارا گئجه‌نین صاباحی»نا چاتماق آرزوسونون سیمولودور .بیزیم رساملارین بعضی کومپوزی‌سییالاریندا قارا خاللار-گوللر، سوس و ناخیشلار — سانکی تانرییا گئدن یولداکی «قارانلیق پیلله‌لر» کیمیدیر. بو، هم ده چاغداش اینسانین معنوی آختاریشینین ویزوال ایفاده‌سیدیر...
بیر باخیما، کومپوزیسییادا قارا – نفس آلا بیله‌ن بوشلوق‌دور…اؤرنیی، گلنکسل خالچالاردا بوتون ساحه «دولدورولموش» گؤرونه بیلر، لاکین سنتکارلیق اودور کی، بعضا بوشلوق‌دان - یعنی قارا ساحه‌دن فعال ایستیفاده ائد‌سن - اورانی، یادداشین دانیشدیغی سوسقون مکان اولاراق اؤز درجه‌سینه یوکسلده‌سن… باخ، بو حالدا، سسسیزلیین و مجهوللوغون ائستئتیکاسینی دیل آچدیرمیش اولسورسان...چاغداش رساملاریمیزین سو ایچدیی «ایلکین سولار»- قدیم‌دن گونوموزه چاغلایان صنعت بولاقلاری اولوب، البته.
بیر سؤزله، فلسفی باخیشی، میفیک یادداشی و آیدینلیق عشقی اولان رساملاریمیزین هر بیری قارا رنگی، قارانلیق موتیوینی فرق‌لی اوسلوبلارلا، یاناشمالارلا ایستیفاده ائد‌رک، آذربایجان تصویری صنعتینده زنگین و موختلیف ایفاده فورمالاری یارادا بیلیب.
ادبیات‌دا قارانلیق
آذربایجان و تورک ادبیاتیندا قارانلیق تئز-تئز مئتافوریک آنلام‌دا ایستیفاده اولونور. شاعرلر قارانلیغی اینسانین ایچ دونیاسینین، دویغولارینین و یا توپلومون سورونلارینین ایفاده‌سی کیمی تقدیم ائدیر. اؤرنیی، گنجه‌لی نیظامینین «لیلی و مجنون» اثرینده قارانلیق، مجنونون ایچ دونیاسینین و سئوگی عذابینین سیموولو کیمی چیخیش ائدیر. سونراکی چاغلاردا یاشاییب-یاراتمیش، او جمله‌دن چاغداشیمیز اولان شاعرلر ده قارانلیق‌دان ایستیفاده ائد‌رک اینسانین پسیخولوژی دورومونو و یا سوسیال عدالت‌سیزلیگی تصویر ائدیرلر.یعنی قارانلیق، ادبیات‌دا ساده‌جه فیزیکی یوخلوق دئییل، چوخ واخت مئتافیزیک بوشلوق، روحی قاریشیق‌لیق، اجتماعی ظلم، سئوگیده محرومیت، ایچسل قورتولوش آختاریشی و یا تانرییا گئدن یولدا تنهالیق کیمی تقدیم اولونور.
کلاسسیک پوئزییادا قارانلیق – میستیک تنهالیغین اؤزودور.گنجه‌لی نیظامینین «لیلی و مجنون» پوئماسیندا قارانلیق:-مجنونون روح حالی؛-توپلومون قبولئدیلمزلیگی؛و سئوگیده بخت‌سیزلیکین پوئتیک فونودور .نظامیده قارانلیق هم کدرین اؤرتویودور، هم ده دوشونجه مکانیدیر.
فضولیده ده گئجه و قارانلیق ایلاهی عشقین یانغینلی فونودور.فضولیده قارانلیق ایلاهی حضورا چاتماق اوچون کئچیله‌ن ظلمت یولودور.
«من جاهان مولکونده موطلق دوغرو هالت گؤرمدیم،هر نه گؤردوم ایری گؤردوم، اؤزگه بابت گؤرمدیم»…
- واقیفین قارانلیغا پوئتیک واقیف‌لیگیدیر… بو بئیت موللا پناه واقیفین دونیاگؤروشونون و رئالیست شئیر اوسلوبونون ان تمیز اؤرنکلریندن بیریدیر. سؤزلریندن سوزوله‌ن «قارانلیق ایچینده آییق باخیش»، حاق آختاریشی، بشر خیسلتینین تنقیدی - محض واقیفین پوئتیک واقیفلیینی تجسسوم ائتدیریر. بو بئیت، دونیایا آییق باخیشین، سوسیال و معنوی عدالت‌سیزلییه قارشی پوئتیک اعتراضین ایفاده‌سیدیر. واقیف بورادا هم فردی قارانلیقلا، هم ده توپلومسال قارانلیقلا قارشی-قارشییادیر. اونون بو قارانلیغا باخیشی - ساده‌جه شیکایت دئییل، کسرلی، موشاهیده‌چی و سورغولاییجی بیر باخیشدیر.
20-جی یوازیل ادبیاتیندا قارانلیق - روحون پارچالانماسی کیمی چیخیش ائدیر.جعفر جاببارلینین دراماتیک اثرلرینده (اؤرنیی، «آلماز»، «اوقتای ائل اوغلو») قارانلیق:-جهالتین؛-اولوسون اؤیرتیدن (معاریف‌دن) اوزاق دوشمه‌سینین،-پاتریارخال باسقیلارین سیموولودور.
رسول رضانین پوئزییاسیندا قارانلیق – اینتئللئکتوال مئتافوردور. رسول رضانین پوئزییاسیندا قارا رنگی و قارانلیق آنلاییشی موختلیف آنلاملاردا ایستیفاده اولونور. اونون اونلو «رنگلر سیلسیله‌سی»نده «قارا» بئله گؤرونور:
«نامرد دوشمن.شعوردان گیزلنمیش قورخو.اابدیی آیریلیغین آغری‌سی.یاشاماق اوچون سورونه‌نلرین چوخو.(شیکست اولوب سورونه‌نلر خاریج)آغ یالان.دوداقلاری یاندیران آه.اعدام گونونه آچیلان صاباح.لکه‌لی سؤزلر.گؤزلرین آلوو.ساچلار، قاشلار.قارانافس اولموش جئیرانین اti.Birdابزی اینسان نیتی».
بو ایسه «قارانین درد چالاری»دیر:
«هسرت‌لی گؤزلر.پریشان ساچلار.تیترک دوداقلار.سرعت یولوندا دستباشی چولاقلار.سؤز ائشیدبیلمه‌ین قولاقلار.سیندیریلمیش پوچورلو بوداقلار.نغمه‌سیز داغلارکؤر بولاقلار.اوسوز اولاقلار.اودوسوز اوجاقلاریاشامالی اؤلولر.اؤلمه‌لی ساغلار دیلی عالی مجلیسلردن قووولان،قوللاری بوخوولو اولان،قبیله‌لر، خالقلار».
قارا رنگی و قارانلیق آنلاییشی هم دوغا تسویرلرینده هم ده مئتافوریک آنلاملاردا ایستیفاده اولونان رسول رضا شئیرلرینده بو آنلاییشلار اینسانین ایچ دونیاسینین، دوغانین و توپلومون موختلیف آسپئکتلرینین پوئتیک ایفاده‌سی کیمی چیخیش ائدیر.
چاغداش پوئزییادا قارانلیق – فردی و کوللئکتیو یارالار کیمی تجاللا تاپیر.مممد آراز، مممد ایسماییل، زلیمخان یاقوب و دیگرلرینده ده قارانلیق بعضا کؤچکونلوک، ایتکی، یورد حسرتی، بعضا ده معنوی بوشالما کیمی چیخیش ائدیر.
قارانلیق‌دان دوغان ایشیق – مئتافیزیک اومود
ادبیات‌دا قارانلیق تکجه بیر بلیرسیزلیک، تنهالیق و یا فاجعه رمزی دئییل، بعضا ده آغری ایچیندن چیخمالی اولان و ده چیخان آیدینلانمانین زمینی اولور.قارانلیق چوخ واخت اونسیته آچیق اولمایان گئرچکلیین فونو کیمی تقدیم اولونور. اونون آرخاسیندا یا سسیز بیر عصیان یا دا تانرییا دؤنوک بیر تسلیمیت یاتیر.
موسیقیده قارانلیق
قارانلیق و قارا رنگ موسیقیده ده موختلیف فورمالاردا تظاهر ائدیر. آذربایجان موسیقی‌سینده بو، اؤزللیکله موغام ژانریندا اؤزونو گؤستریر. موغامین بعضی بؤلوملری، اؤرنیی، «سه گاه» و «راست»، درین ائموسیونال ایفاده و قارانلیق تونلارلا خاراکتئریزه اولونور. بستکارلار بو تونلاری ایستیفاده ائد‌رک اینسانین حیسسلرینی و یاشامین مورککبلیینی عکس ائتدیریر.
داهی صنتکار اوزئییر بی حاجیبیلینین چیخاریلمالی قارانلیقلاردان چیخاردیغی موسیقیمیز —نوت-نوت، بسته-بسته، نفس-نفس دونیویلشدی…یوز ایللر بویو سوکوتون ایچیندن بوی وئره‌ن بیر سس کیمی…او موسیقی کی، زمینیندن آیریلمادان زیروه‌یه قالخماغی باجاردی.بو، ساده‌جه موسیقی تکامولو دئییلدی -بو، بیر داهیلیک حادثه‌سی ایدی.داهیلیک کی، میللی‌لیک‌دن قوپمادان چاغداش‌لیغی قوجاقلادی.قوپمادی!چونکی او موسیقینین یادداشیندا اوزان روحو واردی، موغام واردی، بایاتی واردی، ائلین نفسی واردی.گلنک ایدراکلا قوجاقلاشمیشدی یعنی... یعنی کلاسسیکا کؤکلرله دانیشمیشدی...
و بو موسیقی - تورک-ایسلام گوندوغارینین سوکوت‌لو سحرلرینه ائله گون کیمی دوغدو.گونباتارلا گوندوغارین آراسیندا ساوادلی بیر کؤرپو،میللی‌لیکله دونیویلیین ایچ-ایچه کئچدیی ایرفانلی بیر دیل یارادیلمیش اولدو.
قارا قارایئو. قارانلیغین موسیقیده‌کی سسلندیریلمه‌سی
قارا قارایئو (۱۹۱۸–۱۹۸۲)، داهی آذربایجان بستکاری اولاراق، اثرلرینده قارانلیق و قارا رنگین سیموولیکاسینی اوستالیقلا ایستیفاده ائدیب. اونون «یئددی گؤزل» و «ایلدیریملی یوللارلا» بالئتلری، همچینین «لیلی و مجنون» سیمفونیک پوئماسی، اینسانین ایچ دونیاسینین و توپلومون مورککبلیینین موسیقی واسطه‌سیله درین ایفاده‌سیدیر.
قارایئوین موسیقی‌سینده قارانلیق، یالنیز کدر و یا قورخو دئییل، هم ده دوشونجه، اینتروسپئکسییا - یعنی اؤز-اؤزونه باخماغین، ایچه یؤنلمه‌نین و اینسانین اؤزونو درک ائتمه‌سینین سیموولودور. اونون اثرلرینده‌کی قارانلیق تونلار، دینلییجینی دوشونمه‌یه و حیسس ائتمه‌یه تشویق ائدیر.
بئله‌لیکله،قارانلیق و قارا رنگ، صنعتین موختلیف ساحه‌لرینده درین و چوخقات‌لی آنلاملار داشیییر. آذربایجان و تورک دونیاسیندا بو سیمووللار، اینسانین ایچ دونیاسینین، توپلومون دورومونون و یاشامین مورککبلیینین ایفاده‌سی کیمی ایستیفاده اولونور. قارا قارایئوین موسیقی‌سی ایسه بو سیموولیکانین ان پارلاق اؤرنکلریندن بیریدیر، اونون اثرلری قارانلیغین موسیقیده‌کی سسلندیریلمه‌سینین گؤزل اؤرنییدیر.
قارانلیق – ایشیغین اؤزو اولمادان ایشیغین یولودور
قارانلیق آرتیق سوسقونلوق دئییل، سسین اولیدیر. گئجه گوندوزدن اؤنجه گلیر و گوندوز اونون ایچینده دوغولور. بیز قارانلیغی یالنیز یوخلوق کیمی دئییل، «اولماق اوچون لازیم اولان سوکوت» کیمی اوخومالیییق. چونکی ان درین کؤکلر تورپاغین ظلمت قاتلاریندا اوزانیر، ان تمیز مهلوللار ایشیق‌دان اوزاق‌دا اما اونو «دوشونه‌رک»، اونا کؤک‌لنه‌رک، اونو آرایاراق… یئتیشیر، ان ظریف روحلار قارانلیغین بتنینده فورمالاشیر.
قارانلیق قارانلیق دئییل سانکی – ایشیق باغیدیر، نور بوستانیدیر… نه بیلیم... قارانلیق‌دیر - ایشیق وارسا، یقین، او دا واردیر… «آیری‌لیق سئودایا داخیل» دئین آتیللا ایلهان «قارانلیق ایشیغا داخیل» دئمیش اولماسین؟..