Seyfəddin Dağlıının “Kəcil qapısı” romanında Cənubi Azərbaycan məişətindəki qüsurların bədii inikası
سیف الدین داغلیینین «گجیل قاپی‌سی» رومانیندا ج. آذربایجان معیشتینده‌کی قوصورلارین بدیعی اینعیکاسی
ساکیبه علی عسگرووا
Sakibə Ələsgərova
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent, əməkdar müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti,
سیف الدین داغلیینین آدی چکیلنده یادیما آغاصفانین آشاغیداکی سؤزلری دوشور. «اونون قلم توتان بارماقلاری دویون-دویون ایدی.ایللر بویو بو دویونلو بارماقلاری موشاهیده ائتمیشدیم و اونلارا حسد آپارمیشدیم.....» (۸۵). دوغرودان دا، ایللرین زحمتی ایله اورتایا قیمت‌لی اثرلر قویان یارادیجی اینسانلارین قابارلی، دویونلو بارماقلارینا حسد آپاریلمالیدی. «مشعل»، «قیزیل مئدال»، بئکار ممدعلی، «آلله قولو»، «عظیم کیشینین بایراغی»، «تورکیه نووئللالاری»، «آبستلی آغسایتدادلیر»، «گجیل قاپی‌سی» و س. کیمی اوخوناق‌لی، دوشوندوروجو اثرلر اورتایا قویان او بارماقلارا نیه ده حسد آپاریلماسین؟ سیف الدین داغلینی «سؤزونون یئرینی بیلن آدام» کیمی تانیییردیلار. ۲۰-جی عصر آذربایجان ساتیرا مکتبینین گؤرکملی نماینده‌سی اولان س. داغلی یارادیجیلیغی اؤزونمخصوص‌لوغو ایله چوخ قلم صاحبلریندن سئچیلیر. او، ساتیرانین موختلیف فورمالاریندان مهارتله ایستیفاده ائتمیش، جمعیت‌ده اولان نقصانلاری اؤز باخیش بوجاغیندان موشاهیده ائد‌رک تنقید و ایفشا ائتمیشدیر. اوزون ایللر «کیرپی» کیمی ساتیریک و سون درجه مهشور اولان، سئچیلن ژورنالین رئداکسییا هئیتینه رهبرلیک ائتمک آسان مسئله دئییل. حیات‌دا باش وئره‌ن نقصانلاری ائتیک ایده‌آلی گؤزله‌یه‌رک تنقید ائتمک، گولوش هدفینه چئویرمک س. داغلی تفککورونه ایستیناد ائدیردی، دایما آلقیشلانیردی. اونون «گجیل قاپی‌سی»، «وئرگول آغا نؤقطه لروو» رومانلاری کومینیزمه و رئال حادثه‌لرین بدیعی عکسینه گؤره ایللردیر اوخوجو کوتله‌سی طرفیندن اوخونور و مثبت قارشیلانیر. ایللردیر روسییا و ایران آراسیندا پایلاشیلان آذربایجانین جنوب حیصه‌سی فارسلارین و اونلارین ال آلتی‌سینا چئوریلن بیر قیسم آزربایجانلینین نامردلیینین نتیجه‌سینده چوخ عذابلارا سینه گریر.
جنوب مؤوضوسوندان یازانلار اونو «طالع یوکلو جنوب مؤوضوسو» کیمی آدلاندیریر. بو مؤوضو ۱۸۱۳-جو ایلده‌ن بری آکتوال‌دیر، آکتوال اولاراق دا قالیر. س. داغلی ساتیریک یازیچی اولماسینا باخمایاراق، اونون جنوب مؤوضوسوندا یازدیغی اثرلر اجتماعی-سیاسی مضمونلودور. «مشعل»، «قیزیل مئدال»، «عظیم کیشینین بایراغی»، بئکار ممد علی، «آلله قولو» کیمی اوریژینال تصویر مزمونلو حکایه‌لری اوخوناق‌لیدیر و هر بیری آیریلیق‌دا درین معنا کسب ائدیر. جنوبی آذربایجاندا موختلیف واختلاردا باش وئره‌ن دئموکراتیک حرکات بو و یا دیگر شکیل‌ده س. داغلی یارادیجیلیغیندا دا بدیعی عکسینی تاپیر. صلحه، آزادلیق اوغروندا موباریزه، واحید وطن ایدئیاسی، نیسگیل، کدر، نیفرت کیمی مؤوضولار یازیچینین قلمینده آیری-آیری اثرلرین آپاریجی ایستیقامتینه چئوریلیر جنوب مؤوضوسونا یؤنه‌لن صنتکارلارین
قلبی «بوتؤو آذربایجان» دوشونجه‌سی ایله دولو ایدی، اونلار اورکلرینی، دوشونجه‌لرینی بدیعی نومونه‌لره تؤکوردو. س. رستم «جنوبلا نفس آلیردی»، شهریار، م. ایبراهیموو، اوردوبادی، م. گولگون، ب. آزروغلو، ع. توده، ح. بیللوری، ع. مممدخانلی و ب.
یارادیجیلیغیندا جنوب مؤوضوسو آپاریجی ایدی. س. داغلی یارادیجیلیغیندا بو مؤوضونون ایشله‌نمه‌سی، خالقین حیاتینین آیدین - هر نقطه‌سینه قدر ایزله‌نمه‌سی وطن حسرتی ایله باغلی ایدی. تبریزین آیری-آیری فصیللرده آلدیغی گؤزل منزره‌نین تصویرینی اوخودوقجا اؤزونو اورادا حیسس ائدیرسن. «گجیل قاپی‌سی» ائله تبریزین قیشینین تصویری ایله باشلاییر: «تبریزین قیشی قشنگ اولور. ساکیت، کولکسیز گونلرده نهنگ یئلکن کیمی شهر اوزرینده تیتره‌یه‌ن بوز سما، قوینوندا آغ کپنکلر تک اوچوشان قار دنجیکلری آلتیندا انسان خوش یونگوللوک حیسس ائدیر» (۱، ۱۸۳). یازیچی قیشین تصویرینی ائله وئریر کی، اثری قارین، بوزون اوستونده اوتوروب اوخوسان دا، اوشومرسن. اثرده «حیاتین ایچی» بوتون اینجه‌لیکلرونه قدر آچیلیر، یازیچی اؤز تصویرلری ایله سنین زامان یولداشینا چئوریلیر. تصویرلر چوخ جانلیدیر، سانکی اونونلا یاشاییرسان. بوش خیاباندا سویوق‌دان موقووا کیمی دونان فایتونلار، اونلارین مورگوله‌ین سوروجولری، یئرالتی آنبارلارین پیللکنلرینین دیبینده بیر-بیرینه سیغینیب دیشلری شاققیل‌دایان یارییوخولو یوردسوز اوشاقلارین رئال تصویری خالقین حیاتینین دهشتلرینی عکس ائتدیریر.
یازیچی طبیعتین یاتیشینی بئله تصویر ائدرکن مزار رؤیاسی ایچینده درین خیالا دالماق دوشونجه‌سینده‌دیر.
یازیچی ندن اثرینی «کجل قاپی‌سی» آدلاندیریب؟ گجیل قاپیسیتبریزین شیمالیندا بؤیوک محله‌لردن بیریدیر. بورادا کاسیب عائله‌لر یاشاییر. محله‌ده بیر اوزده‌ن ایراق عمومخانا وار، تبریزده اونو «جینداخانا» آدلاندیریرلار. اورایا دوشمه‌یه مجبور اولان، سوروکلنن ۲۰-۲۵ یاشدا آرتیق یاشلانان قادینلارین چکدیی عذاب-اذیتی، ایستمدیی حیاتی یاشاماسی، کؤمکسیزلیک، ایمکان‌سیزلیق، دؤولت ایداره‌لرینده‌کی مأمورلارین اؤزباشنالیغی بو قادینلارین حیاتینی جهنمه دؤندره‌ن حیاسیزلیقلاری س. داغلی طرفیندن رئال شکیل‌ده تصویر اولونوب. هر گون همین مرتبیاریم ائوده‌ن ضعیف قاوال صداسی ایله یانیق‌لی نغمه اوخونور:
گجیل قاپی‌سیندا خانیم کؤلگه‌سی،
خومار گؤزلرینده قارا سورمه‌سی،
قویما گلدی یئنه آژان رئیسی،
کؤرپه جیراندی، قوزو، جیندا قیزی،
آلیشدی-یاندی اؤزو، جیندا قیزی.
یازیچی ماهنینین اوخونماسینی جان وئره‌ن خسته‌نینین اینله‌مه‌سینه بنزه‌دیر. بیر تیکه چؤرک اوجباتیندان بو نغمه‌نی اوخویان قادینینی آغلار ناله‌سی دینله‌یه‌نی موتاثیر ائدیر. یازیچینین تبریزلی دوستو اونا دئییر کی، بورادا تزه موسیقی و ماهنیلارین اکثری جینداخانالاردان چیخیر. بو دا تبریزین ۲۰-جی عصرین اوللرینده نه وضعیت‌ده اولدوغونین ثبوتودور. مخصوصی موسیقی موسسه‌سی یوخ‌دور.
بو جینداخانالاردا چوخ حادثه‌لر اولور، بونا اویغون موسیقیلر یارانیر. «جیندا قیزی» ماهنی‌سینین تاریخچه‌سی ده «گجیل قاپی‌سی» اثرینین مؤوضو و مضمونونو احاطه ائدیر. یازیچی و دوستو گجیل قاپیی‌سیندان چیخارکن یازیچی ائله بیل یونگوللشیر. باش خیابانا طرف یول‌لانان دوستلار دوشونورلر کی، آیین اوزونو اؤرتن بولود پارچاسی سوووشوب، اطراف آیدینلاشیب، سما پارلاق اولدوزلارلا بزنیب، ائوده ایسه اونلاری «جیندا قیزی»نین قم‌لی سرگوذشتی گؤزلییردی. «احتیاجین اوزو قارا اولسون، گؤر او، اینسانلارین باشینا نه مصیبتلر گتیریر» (۱،۱۸۶).
ادبیاتیمیزین بیر مدت آپاریجی مؤوضوسو اولان جنوب دردی میللتیمیزین معنوی جهت‌دن توپلانماسی اوچون بؤیوک دستک اولدو. شیمالی آذربایجاندا روس سیاستی، جنوبی آذربایجاندا فارس شووینیزمینین «آت اویناتماسی» خالقیمیزی سایسیز مصیبتلره موبنلا ائتدی. نامردلر وطنیمیزی ایکی یئره پارچالادی.
خالقین طالعیی آغیرلاشدی، یاشامی جهنمه دؤندو. گؤرکملی آذربایجان یازیچی‌سی م. ایبراهیموو یازیردی: «حیات موشاهیده‌سینین وئردیی ماتئریالی بدیعی جهت‌دن تشکیل ائتمک بؤیوک شرط‌دیر، صنتکارلیغین چوخ موهوم طلبیدیر. رومانچینین امیی گؤزل و ایشیق‌لی سارای تیکن معمارین امیینه چوخ بنزییر» (۲، ۱۹۵). س. داغلی «گجیل قاپی‌سی» رومانینی ۳ ایلده ۱۹۵۶-۱۹۵۸-جی ایللرده یازیب. باکیدا «آذربایجان» ژورنالیندا نشر اولونوب. اثرده جنوبی آذربایجان خالقینین حیاتیندا باش وئره‌ن عیبجرلیکلر یازییچی طرفیندن اوستالیقلا قلمه آلینمیش، همین موحیط اولدوغو کیمی روماندا بدیعی اینیکاسینی تاپمیشدیر. جنوب‌دا وار-دؤولت حریصی اولان مأمورلار بئله خالقین اوزرینه قارا بولود کیمی چؤکموشدو. اونلارین منطیقی شخصی استراحتلرینه، کئف مجلیسلرینه یؤنه‌لیک ایستیقامت آلیردی. ناموس، عار، اوتانج حیسی اولمایان بو شخصلر آز یاش‌لی، کؤرپه قیزلاری بیر آن بئله دوشونمه‌دن اؤز شخصی منافعلری نامینه «عمومخانالارا» یؤنل‌دیر، چامورا باتیریردیلار. کوشورین ده، اولکرین ده بدبخت اولماسی بو شخصلرین قوصورودور. یازیچینین اثرینده‌کی اوبرازلار عمومیلشدیریلمیش سعجییه داشیییر. اثرده تکجه احتیراص دوشگونلرینین، صاحب‌سیز کؤرپه‌لرین، عمومخانالاردا حیاتی محو اولان قادینلارین طالعیی دئییل، اینقیلابی قوه‌لرین، خالق معنویاتینی تمثیل ائد‌ن اینسانلارین دا طالعیی بدیعی تصویرینی تاپیب. اثرده اوبرازلارین باشینا گلن قورخولو حادثه‌لر جانلی شکیل‌ده وئریلیر: «.... حاجی آرتیق جدی موشتریلرین یولوندان گؤزونو چکیب اؤز گئجه قوناقلارینی گؤزلدیک‌ده، دوکانا برک-برک چادرایا بورونموش بیر قادین گیردی....
قوجا سولو گؤزلرینی اوغرون-اوغرون آج، یوردسوز، یئتیم قیزا دیک‌دی....» (۱،۱۹۶). بو همین قوجا ایدی کی، هامی اونا حاجی دئیردی، اؤزو ده کؤرپه، صاحب‌سیز قیزلاری ائوینه، دوکانینا گتیریر، ناموسونا توخونور، بیر نئچه گون ائوینده ایشله‌دیر، سونرا قوووردو، موناسیب فورصت آختاریر، یئنی کؤرپه شیکارلار توتوردو. بئله کؤرپه قیزلاردان بیری ده حاجینین حیطینده کیراینیشین قالان سوچونون قیزی کوشور ایدی. آناسی اؤلموش، اؤکسوز قالمیش بو قیز ائو ایشلرینی گؤرور، آخشاملار آتاسینین یولونو گؤزلییردی. کوشورین ضعیف جهتینی بیلن حاجی اونون قلبینین کؤورک حیسسلرینه توخونور، رحمت‌لیک آناسینی تئز-تئز قیزینین یادینا سالیر، یاراسیینین کؤزونو قوپاریردی. اوسته‌لیک کوریینی قیزا اووخالادان قوجا اوریینده ایرنج پلانینی نئجه یئرینه یئتیرجیینی دوشونوردو. حدی-بولوغا چاتمایان بالاجا قیز ایسه هئچ نه باشا دوشمه‌یرک اوزانمیش قوجانین خسته دری‌سینه باخیر، تابوتا قویولموش آناسینین اؤلو رنگینی خاطرلایاراق هؤنکور-هؤنکور آغلاییردی.....
اثرده باش وئره‌ن حادثه‌لرین مکانی چوخ گئنیشدیر. دئمک اولار کی، ایرانین،خصوصیله جنوبی آذربایجانین هر دؤنگه‌سینده، هر کوچه‌سینده بونا بنزر توکورپدیجی منظره‌لر وار ایدی. عصرین اولینده یازیچی ایله تبریز کوچه‌لرینی گزه‌ن، جینداخانا خارابالیغیندان یوکسه‌لن بیر ماهنینی ائشیدن و همین ماهنینین یارانما تاریخینی یازیچییا دانیشان تبریزلی ضیالینین قم‌لی حکایه سی اثرین اساس مضمونونو تشکیل ائدیر. اثرده شورگؤزلوک، آجگؤزلوک، شهوت حریص‌لیگی، ناموس سوزلوق، غیرت‌سیزلیک یازیچی قلمی ایله ایکراهلا تصویر اولونور، کوتله‌نین محاکیمه‌سینه چیخاریلیر: «اون ایکی یاش‌لی اوشاغا مئیل سالمیش آلتمیش یاش‌لی بو قوجانین داخیلی ده گؤرونوشو قدر ایرنج ایدی....» (۱، ۷۲). دارا دوشه‌نده آناسینی، دایی‌سی اوغلو اژدری هارایا چاغیران ۱۲ یاش‌لی کوشورین باشقا گومان یئری یوخ ایدی. آنا اؤلموشدو، آتا معنوی و فیزیکی جهت‌دن چوخ گوج‌سوز ایدی. اژدری ده «کوره‌ن آژان» آدلاندیریلان «آقای رئیس» حبس ائتدیرمیشدی. کوشور آرخاسیز ایدی. اژدری حاجینین کؤمکلیگی ایله کوره‌ن آژان سورگونه گؤندردییی گوندن کؤمکسیز قالان، آنالیغیندان اللی تومه‌نه ساتین آلینان بو زاوال‌لی قیز قیرمیزی فنرلی، آبی رنگ‌لی قاپی‌سی اولان کئچی بالاسینین جینداخاناسینا دوشدو. بورا ائله چیرکاب ایدی کی، کوشوری بوردان چیخارتماغا هئچ کیمین گوجو چاتمازدی. اژدر ده بو کوره‌ن آژانین قوربانی اولموشدو. کاسیب اینسانین بوتون گوجونو موحیط الیندن آلیردی. بوتون بونلار آزمیش کیمی آوروپالی آژانلار اژدرین مملکتینین وار-دؤولتینی تالاییب خاریجه داشییییر، مینلرله وطن اؤولادی آج، چیلپاق قالیر.
تبریزده، اردبیل‌ده، زنجاندا و باشقا آذربایجان اراضیلرینده باش وئره‌ن و قددارجاسینا یاتییریلان اینقیلابلار و اونلارین اهمیتینی دوشونن س. داغلی «گجیل قاپی‌سی» رومانیندا دفعه‌لرله بو مسئله‌یه توخونموش، خالقینی اویانیشا دعوت ائتمیشدی.
«جمعی بیرجه ایل عؤمور سورمه‌سینه باخمایاراق، ۱۹۴۵-جی ایل دئکابرین ۲۱- ده قالیب گلمیش و ۱۹۴۶-6 ایلین عینی واختیندا سلاح و قان گوجونه
یاتیریلمیش تبریز اینقیلابینین اهمیتی «گجیل قاپی‌سی» مؤلفینی دریندن دوشوندوروردو» (۳، ۷۳). اژدر سورگونده اولارکن کبیری ایله تانیش اولور. اژدرین تحصیلی آلمادیغیینی اؤیره‌نن کبیری هر گون اونا بیر حرف اؤیره‌دیر و همین حرفین آرخاسیندا اولان بوتؤو بیر عالمی اونا باشا سالیردی. مثلاً، «الیف»ی کئچه‌نده آذربایجان، آراز، آزادلیق حاقیندا دانیشیر، «بئی»ی اؤیره‌دنده بابکی، «سئی»ی اؤیره‌دنده ستارخانی خاطیرلاییر و س. سوندا اونا دئییر کی، سنین کمال وصیقه‌نین اوستونده بیر سؤز یازیلمالیدیر: «مشروطه»، بو معلمینین کمالا سیاسی وضعیتی ایدی. اژدرین ان بؤیوک آرزوسو تبریزه گلیب کوشوری قورتارماق ایدی. کوشور ایسه بالاجا قیزی اولکر اوچون جینداخانادان چیخا بیلمیردی. مقصدی کؤرپه قیزی اونو بدبخت ائد‌ن اینسانلارین الیندن قورتارماق ایدی. بو اومیدی بوشا چیخاندا اؤز حیاتینا قصد ائدیر. اثرده وئریلن ماهنیلاردا اؤولاد سئوگی‌سی، آنا حسرتی، یئتیم‌لیک آجیی‌سی، نیسگیل، اؤلوم، خیانت و س. کیمی ایستنیلمه‌ین حیسسلر وار:
بو چاناخ قاندی، قاندی، جیندا قیزی!
آلیشدی یاندی، یاندی جیندا قیزی! (۳. ۷۵)
اثری اوخودوقجا اینساندا همین دؤور جنوبی آذربایجان حیاتینا، اجتماعی قورولوشونون تؤرتدییی قوصورلارا قارشی نیفرت حیسسی یارانیر. اؤلکه‌میزین، خالقییمیزین بیر پارچاسی اولان جنوبی آذربایجاندا
قارداش و باجیلاریمییزین چکدییی ایشگه‌نجه بییزی دوشونمه‌یه، اورادا باش وئرمیش اینقیلابلاری دستکله‌مه‌یه وادار ائدیر. اثر اجتماعی-سیاسی مضمونلو بیر اثر دئییل. آنجاق عذاب چکن بیر کورتبیی کوتله‌نین یاواش-یاواش اویانیشینین تصویری اوخوجودا موثبت تصورات یارادیر. خصوصاً اژدرین اینقیلابی قوه‌لرله علاقه‌یه گیرمه‌سی ایناندیریجیدیر. اژدر بیبی‌سی قیزینی دا آختاریر، آنجاق تاپا بیلمیر. بو، اونون گوناهی دئییل. اثرده رئال حادثه‌لر عکس اولوندوغونا گؤره یازیچی باشقا بیر مضمون ختتی آچمیر. اژدر معنوی جهت‌دن ضعیف دئییل. آنجاق جنوب‌دا خالقین گوذرانینین آغیر وضعیت‌ده اولماسی حیاتین هر ساحه‌سینه منفی تأثیر گؤستریر.
عمومخانالارین یارانما و گئنیشله‌نمه سببلری ده بو پروبلئمله باغلیدیر. اثرده موثبت قهره‌مانلار وار، قوت‌لی اینسانلار وار، اما چوخ دئییل، چونکی حیاتین اؤزو بو شکیل‌ده‌دیر. رئال حیات صحنه‌لری او قدر جانلی، اولدوغو کیمی تصویر اولونوب کی، اثری الیندن یئره قویماق ایسته میرسن، بعضا عیبجرلیکلردن ایره‌نیرسن. آنجاق بو اثری اوخوماق احتیراسینی آزالتمیر.
اثرده حیاتین ایچریی‌سینده اولان، آنجاق قبول ائدیلمه‌یه‌ن مسئله‌لردن بیری اؤلنلرین، البته، کاسیبلارین هئچ بیرینین اؤلومونون دؤولت ایداره‌لری، خصوصاً عدلیه ایداره‌سی طرفیندن آراشدیریلماماسیدیر. جاهان خانیمین اؤلوم سببی تام آچیق‌لیغی ایله ایشلنسه ایدی، داها ماراق‌لی اولاردی. جاهان خانیم‌دان اولکره قالان میراث مسئله‌سینین ده اوستونون باغلانماسی، عدلیه رهبرلیینین نامردلیگی ده اوخوجونو دوشوندورور: مثلاً، بو مسئله آچیقلیغا قوووشسا ایدی، یاخشی اولاردی و س. قوبئرناتور معمالی اؤلومو اولان جاهان خانیمین جواهیرات ساخلادیغی ساندیغی امنییه، عدلیه ایله بولوشه بیلمیر. آخیردا فرمانده (یعنی قوبئرناتور) قالیب گلیر.
وصیتنامه‌سی ایسه نظره آلینمیر. چوخ آجیق‌لی بیر حیات. ائله بیر باتاقلیق کی، ایچری‌سیندن چیخماق موشکول ایشدیر.
«بدبخت آنا و بالا (کوشور و قیزی اولکر) رئیسخانیمین آغیر شاپالاقلاری، سؤیوشلری آلتیندا یئنه گئرییه، بیر آن اول چیخیب همیشه‌لیک ترک ائتمک ایستدیکلری کؤهنه باتاقلیغا یووارلاندیلار» (۱، ۳۳۴(.
گوج‌لو تنقیدچی یاشار قارایئو یازیردی: «.... لاکین قوت‌لی اینسان ایدئیاسی استثناسیز اولاراق هر اثرده اولمالیدیر» (۴، ۹). س. داغلینین «گجیل قاپی‌سی» اثرینده گوج‌لو اینسان کاراکتئرلری وار، آنجاق حیات اونلارین هره‌سینی بیر طرفه سووورور. کبیری زینداندا اؤلور. جاهان خانیم کیمی گوج‌لو بیر ارباب هیککه‌سیندن جینداخانایا گلیر، اؤزو-اؤزونو اؤلدورور، آلچالماغا دؤزه بیلمیر و س. اثری اوخویارکن اوخوماق احتیراسی ضعیفلمیر، اوبرازلارین طالعیی، اوخوجونو دوشوندورور. بو س. داغلی اوره یینین، تفککورونون، قابارلی بارماقلارینین گوجودور.
Ədəbiyyat
1.S. Dağlı Məşəl yanır. Bakı, 1985
2.M. İbrahimov. Xəlqilik və realizm cəbhəsindən. Bakı, 1958
3.S. Hüseynova. Bədii nəsrdə tarixi və müasir gerçəklik. Bakı, 2017
4. Y. Qarayev. Ədəbi üfiqlər. Bakı, 1985