یازان : نامیق جاجی حیدرلی
NAMİQ HACIHEYDƏRLİ
چئویردی : تانای شرقی دره جک
درآمد : سلسله خلجی به هندی: सलतनत ख़िलजी ) یک سلسله پادشاهی ترک - افغان مسلمان بود که به پایتختی دهلی بر بخش وسیعی از شمال و غرب شبه قاره هند نزدیک به سه دهه، بین سال های ۱۲۹۰ تا ۱۳۲۰، حکومت می کرد. این دودمان توسط سلطان جلال الدین فیروز خلجی تأسیس شد و دومین دودمان سلطنت دهلی به شمار می رود. شورش خلج ها و به قدرت رسیدن آنها در هندوستان، نشان دهنده انتقال قدرت از ترکان به افغان ها بود. سلسله خلجی بخاطر فتوحاتش در جنوب هند و دفع حملات پی درپی مغول به هند مشهور شده است.
• اسلام سنی ( رسمی )
• هندوئیسم
منابع درباره عصر حکومت دودمان خلجی در هندوستان پراکنده و اغلب مطالب آنان با یکدیگر اختلاف دارد. منبعی معاصر با حکومت آنان بدست نیامده است. تنها نوشته هایی که معاصر با دودمان خلجی درباره آنان نوشته شده است عبارتند از فصلی کوتاه در تاریخ وصاف که به وقایع سقوط دودمان ممالیک دهلی و سلطنت جلال الدین خلجی و قتل او و آغاز سلطنت علاءالدین می پردازد، مثنوی نیمه داستانی نه سپهر از امیر خسرو دهلوی که به درخواست مبارک شاه نوشته شده است. اما این منابع محدود نمی تواند اطلاعات چندان موثقی بدهد. بین ۳۰ تا ۱۱۵ سال پس از سقوط دودمان خلجی، سه کتاب تاریخی مهم نوشته شده اند که اطلاعات نسبتاً کاملی از دودمان خلجی در اختیار ما می گذارد.
اولین منبع فتوح السلاطین اثر عبدالملک عصامی است که به نظم و به سبک شاهنامه فردوسی سروده شده است. این متن حماسی در سال ۱۳۴۹، ۲۹ سال پس از قتل مبارک شاه، سروده شده است و حاوی مطالب مهمی درباره دودمان خلجی است. دومین و مهم ترین منبع، کتاب تاریخ فیروزشاهی ضیاءالدین برنی است که در سال ۱۳۵۷، ۳۷ سال پس از قتل مبارک شاه، در تاریخ سلاطین هند نوشته شده است و گویا بر مبنای اسناد اداری و دیوانی سلطنت خلجی و خاطرات شفاهی درباریان آن زمان نگارش شده است. در متون پژوهشی تاریخی درباره دودمان خلجی، بیشترین ارجاعات به کتاب تاریخ فیروزشاهی می شود. سومین منبع، کتاب تاریخ مبارک شاهی اثر یحیی بن احمد سرهندی هست که در سال ۱۴۳۴، ۱۱۵ سال پس از قتل مبارکشاه، است. سرهندی این کتاب را در عصر سلاطین سادات هند، در تاریخ حاکمان مسلمان هندوستان، نوشته است و توانست با استفاده از اسنادی که در دسترسش بود کتاب خود را نگاشته و اطلاعات مفیدی درباره دودمان خلجی و اقدامات شاهان آن بدهد.
خالاجلار اسکی تورک سویلاریندان بیری‌دیر. ۹-جو و ۱۰-جو یوزیل‌لیک‌ده یاشامیش عرب سییاهلارینین اثرلرینده خالاجلارین آدینا راست گلمک مومکوندور. ان آزی ۲۰۰۰ – ۲۵۰۰ ایللیک تاریخه مالیک اولمالارینا باخمایاراق، خالاجلارین تاریخی و تاریخ‌ده‌کی رولو کیفایت قدر آراشدیریلمامیشدیر. یالنیز ۲۰-جی یوزیل‌لیک‌دن باشلایاراق آوروپالی، ایران‌لی و داها سونرا تورکییه‌لی تورکولوقلار طرفیندن آراشدیرمایا جلب ائدیلمیشدیر. تورکییه‌ده فاروک سومرین، فوات کؤپرولونون خالاجلارلا باغلی آراشدیرمالاری وار. ایراندا ایسه خالاج تورکلری ایله باغلی ایکی کیتاب نشر اولونوب. بونلار علی عسگر جئمراسینین «هالاج-ها یادئگاری تورک-هایی باستان» (اسکی تورکلرین یادیگاری خالاجلار) و عبدالله واشگانینین «هالاج-ها دئر آینئیی-تاریخ» (خالاجلار تاریخین آیناسیندا) کیتابلاری‌دیر. بونلاردان علاوه آیری-آیری کیتابلاردا خالاجلار حاقیندا قیسمه‌ن ده اولسا بحث ائدیلمیش، اینتئرنئت سایتلاریندا و درگیلرده اونلارین حاقیندا بیر نئچه مقاله یاییملانمیشدیر. آذربایجاندا ایسه ایندییه قدر بو بوی حاقیندا هرترف‌لی آراشدیرما آپاریلمامیشدیر. خالاجلارین تاریخی ایله آز-چوخ تانیش اولدوق‌دا بللی اولور کی، اونلار تاریخ‌ده یئترینجه اونلو سویلاردان بیری اولموش، بیر نئچه دؤولتین یؤنتیلمه‌سینده فعال رول اوینامیش، بعضی حاللاردا ایسه بوتؤو بیر رئگیوندا اجتماعی-سیاسی دوشونجه‌یه یؤن وئره‌ن توپلوملاردان اولموشلار. تاریخ‌ده خالاج بویونا منسوب اولان کیفایت قدر اونلو اینسانلار وار. اونلارین حاقیندا آراشدیرمانین سونوندا آیریجا سؤز آچاجاغیق.
خالاج آدینین آنلامی
محمود کاشغارلینین «دیوانی الغات الترک» اثرینده آدی شکیله‌ن تورک بویلاریندان بیری ده خالاج تورکلری‌دیر. بورادا خالاج سؤزونون منشیی حاقیندا بئله یازیلیر: «...ایگیرمی ایکیلر اونلارا قال آج دئییرلر، «آج قال» دئمک‌دیر. سونرادان اونلارا خالاج دئییلمیشدیر». خالاج آدینین آنلامی حاقیندا دانیشان اکثر آراشدیرماچیلار خالاج سؤزونو «قال آج» سؤزو ایله علاقه‌له‌ندیریرلر. لاکین بو واریانتین دوغرو اولدوغونو دوشونموروک. ائرکه‌ن اورتا یوزیل‌لیکلرده، اؤزل‌لیکله بیزانس قایناقلاریندا خالاج بویونون آدی «خولاس» شکلینده ده یازیلیب. فیکریمیزجه، خالاج سؤزونون ایلکین واریانتی محض «خولاس»، یاخود دا «کولاس» اولوب. آس و یا آز سؤزو ان اسکی تورک سویلاریندان بیرینین آدی‌دیر. تورکلرین یاشادیغی اراضیلرده بیر چوخ توپونیملرده سیخ-سیخ «آس»این ایزلرینه راست‌لانیریق. اورخون-یئنی‌سئی عابده‌لرینده ده «آز بودون» ایفاده‌سی وار. چوخ بؤیوک احتیماللا خالاجلار اسکی آزلاردان (آس – آز – اوز) بیر قول اولاراق آیریلدیقلاری اوچون ایلک آدلاری خولاس و یا کولاس اولوب. سونرالار یوز ایللر عرضینده فورما دییشدیره‌رک خالاج و یا کالاج شکلینی آلیب.
خالاجلارین کؤکه‌نی
خالاجلار بیزیم ائرانین اوللرینده قازاخستانین گونئی اراضیلرینده سیر-دریا و آمودریا چایلاری آراسیندا، ائل‌جه ده خوراسانین قوزئی اراضیلرینده یاشامیشلار. لاکین بورایا نه زامان یئرلشدیکلری و یاخود داها اول هارادا یاشامالاری باره‌ده هله کی دقیق بیلگی یوخ‌دور. خالاجلار ۵-جی یوزیللیین اوللرینه قدر آیری-آیری تورک دؤولتلرینین ترکیبینده اؤز وارلیقلارینی قورویوب-ساخلامیشلار. عینی زاماندا دؤیوش‌چو تورک توپلوملاریندان بیری کیمی شؤهرت قازانمیشلار. ائرکه‌ن اورتا یوزیل‌لیکلردن باشلایاراق، خوراسانین قوزئییندن ایچریلرینه دوغرو یئرلشمه‌یه باشلادیلار. تورکییه‌لی پروفسور آحمئد تاشاغیل «ایسلام اؤنجه‌سی دونمده اورتا آسییادا یاشایان تورک بویلاری» آدلی مونوقرافییاسیندا یازیر: «خوراساندان گونئیه دوغرو ایر‌لیله‌ین خالاجلار سیستانا گله‌رک اورادا یورد سالدیلار». سیستانا کؤچ ائد‌نلر سؤزسوز کی، خالاجلارین بیر قیسمی ایدی. آراشدیرماچی بیلال حاتمی ۲۰۱۳-جو ایلده آنکارادا نشر ائدیله‌ن بیر مونوقرافییاسیندا اورتا یوزیل‌لیکلرین یازی‌لی قایناقلارینا ایستیناد ائد‌رک خالاجلار حاقیندا بونلاری دئییر:
«بؤیوک احتیماللا خالاجلار ایسلامدان اؤنجه حکومت قورموشلار. ندن کی، سمرقندین ۶ کیلومئترلیینده تاپیلان پئنجیک شهرینین قالینتیلاریندا اوزه چیخان پوللار اوزرینده سوغ‌دی دیلینده «خالاج اوردو»، یعنی خالاج باشکندی یازیلیب. بو پوللارا و کاسان قالاسیندا تاپیلان یازیلارا دایاناراق دئمک اولار، او دؤنه‌م خالاج سویوندان ایکی قادین و اوچ کیشی حؤکم سورموش و اؤز آدلارینا پول دا بوراخمیشلار». گؤروندویو کیمی هله ایسلامدان اؤنجه خالاجلار اورتا آسییا اراضیلرینده و خوراسان اطرافیندا اونلو تورک سویلاریندان بیری اولموشدور.
خالاجلارین داها فعال شکیل‌ده اورتایا چیخماسی ایسه آغ هون دؤولتینین یارانماسی ایله باغلی‌دیر. ۴۰۸-جی ایلده (بعضی قایناقلاردا ۴۲۰-جی ایل یازیلیر) خزرین دوغو ساحلیندن هیندیستانین قوزئی حیسه‌سینه دوغرو اوزانان اراضیلرده قودرت‌لی آغ هون دؤولتی قورولدو. بو دؤولتین اساس قوروجولاری اولان بیر نئچه تورک بویوندان بیری محض خالاجلار ایدی. خالاجلار همین دونمدن باشلایاراق، ایندیکی افقانیستان و هیندیستان اراضیلرینده گوجلو مؤقع قازانمیشدیلار. بو اراضیلره یئرلشمه‌لری ایسه ان آزی آغ هون دؤولتینین قورولماسیندان یوز ایللر اوله عاییددیر. تصادفی دئییل کی، ۱۳-جو یوزیللیین اوللرینده هیندیستان اراضی‌سینده میدانا چیخان دهلی تورک سلطانلیغینی سونرالار ۳۰ ایلده‌ن آرتیق خالاج تورکلری ایداره ائتمیشدی. بو گون ده بو اراضیلرده ۱۰ مینلرله خالاج تورکو یاشاماق‌دادیر. سونرالار قاراقویون‌لو دؤولتینده و صفوی حاکمیتی دؤنه‌مینده ده خالاجلار اونملی مؤقعیه صاحب اولان تورک بویلاریندان بیری اولدولار. اورتا یوزیل‌لیکلرده خالاجلارین یئرلشمه آرئالی اورتا آسییادان قافقازا، هیندیستاندان کیریما قدر گئنیشله‌ندی. حاضردا بو اراضیلرده عمومی‌لیک‌ده یوز مینلرله خالاج تورکو یاشاماق‌دادیر. لاکین تأسفلر اولسون کی، سون یوز ایللرده اساساً هیندیستاندا و افقانیستاندا، قیسما ایسه ایراندا اولماقلا اون مینلرله خالاج آسسیمیلیاسییایا اوغرادی، دیللرینی ایتیردی.
هیندیستان خالاجلاری
«هیندیستان بیر آنادیر. اونون ایکی اؤولادی وار.
بونلارین بیری تورکلر، دیگری ایسه هیندلیلردیر».
ماهاتما قاندی هیندیستان آزادلیق حرکاتینین لیدئری
تورکلر هیندیستاندا بیزیم ائرانین ایلک یوزیل‌لیکلرینده مسکونلاشمیشدیلار. سونرالار مین ایله یاخین هیندیستانی تورکلر ایداره ائتمیشدی. بو آنلام‌دا ماهاتما قاندی تورکلر و هیندلر حاقیندا سؤیلدیی دئییم‌ده چوخ حق‌لیدیر.
هیندیستاندا مسکونلاناشان ایلک تورک بویلاریندان بیری ده خالاج تورکلری‌دیر. تأسفله قئید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، تورکلرین هیندیستان تاریخینده‌کی یئری و رولو هله یئترینجه آراشدیریلماییب. بو سبب‌دن بورادا یاشایان تورکلرین، ائل‌جه ده خالاجلارین فعالیتی، عادت-عنعنه‌لری و سایلاری باره‌ده دقیق بیلگی یوخ‌دور.
خالاجلار هیندیستان تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخیبلار. دهلی سولتانلیغینین قورولماسیندا و یؤنتیلمه‌سینده فعال رول اوینادیقلاری کیمی بو اؤلکه‌ده مؤوجود اولان مادی-مدنیت عابده‌لرینده ده خالاجلارین زحمتی وار. هیندیستاندا ۳۰۰ ایلده‌ن آرتیق حؤکم سوره‌ن دهلی سولتانلیغینین باش‌چیلاریندان ۳ نفری خالاج اولموشدو. یازینین سونوندا اونلارین هر بیری حاقیندا دانیشاجاغیق.
دهلی سلطان‌لیغینا خالاجلارین رهبرلیک ائتدیی دونمده بیر سیرا مئمارلیق نومونه‌لری اینشا ائدیلمیشدی، یئنی یاشاییش یئرلری سالینمیشدی. خالاج تورکلریندن اولان فیروزون دؤنه‌مینده ایسه فیروزآباد شهری سالینمیشدی. هیندیستانداکی مشهور «قوه الاسلام» مسجیدینده اعلا الدین توربه‌سی وار. اعلا الدین ایسه اونلو خالاج تورکلریندن بیری‌دیر.
بعضی قایناقلارا گؤره هیندیستاندا یاشایان تورکلرین عمومی سایی ۱۰۰ میلیوندان آرتیق‌دیر. خالاجلار بو اراضیلره ایلک یئرلشه‌ن و اوسته‌لیک هیندیستان تاریخینده اونملی یئر توتان تورک سویلاریندان بیری‌دیر. بورادا خالاج تورکلرینین سایینین ۱۰۰ میندن آرتیق اولدوغونو احتیمال ائتمک اولار.
ایران خالاجلاری
ایراندا خالاج آدلی ۴۰-دان آرتیق اراضی، کند، داغ و سایر یئرلر وار. عبدالله واشقانینین «تاریخ آیناسیندا خالاجلار» کیتابیندا یازدیغینا گؤره ایراندا خالاج تورکلرینین یاشادیغی ۴۷ کند وار.
علی عسگر گئمراسی «اسکی تورکلرین یادیگاری خالاجلار» کیتابیندا ایراندا تهرانلا قم آراسیندا یئرلشن خالاجیستان آدلانان اراضی‌دن بحث ائدیر. اونون یازدیغینا گؤره ایراندا ۵۴ کندده خالاج تورکجه‌سینده دانیشیلیر. گمراسینین یازدیغینا گؤره ایراندا یاشایان خالاجلار ۱۳-جو یوزیل‌لیک‌ده مونقول هوجوملاری زامانی سورییایا، لیوانا و فیلیسطینه کؤچ ائدیر. تخمیناً، یوز ایل سونرا امیر تئیمور دؤنه‌مینده یئنی‌دن تاریخی تورپاقلارینا – ایرانا گئری دؤنورلر. آراشدیرماچی علی عسگر گئمراسی بو حاق‌دا بئله یازیر:
«خالاج بویونون آغساققاللاری امیر تئیمورون قبولونا گئتمیش و اونلاری ایرانا اؤز تورپاقلارینا گئری قایتارماسینی خواهیش ائتمیشلر. امیر تئیمور اونلارین خاهیشینی قبول ائتمیش و خالاجلارین ایرانا دؤنوشونو تامین ائتمیشدی».
ایراندا خالاجلار بیر چوخ بؤلگه‌لرده یاشاییرلار. بعضی قایناقلارا گؤره ایراندا خالاجلارین یاشادیغی کندلرین سایی ۶۰-دان چوخ‌دور. اونلارین ان چوخ مسکونلاشدیقلاری بؤلگه ایسه ایرانین مرکزی – تئهراندان قوما قدر اولان اراضیلردیر.
ایراندا آیری-آیری سویلارین سیاهییا آلینماسی آپاریلمادیغی اوچون (یاخود دا آپاریلیب، آنجاق گیزلی ساخلاندیغی اوچون) بورادا خالاجلارین سایی حاقیندا دقیق بیلگی یوخ‌دور. بو رقه‌م ۴۰ مینله ۷۰ مین آراسیندا دییشیر. لاکین ایراندا خالاجلارین سایینین بوندان ان آزی ۳ دفعه چوخ – ۱۵۰-۲۰۰ مین جیواریندا اولدوغونو دوشونوروک. ندن کی، ایران حاکمیتی هر زامان بو اراضیلرده یاشایان تورکلرین سایینی مومکون قدر گیزلتمه‌یه و رقه‌ملری کیچیلتمه‌یه چالیشیر. آیریجا، اهالی‌سی ۱ میلیوندان چوخ اولان قم شهرینین محله‌لریندن بیری بوتونلوکله خالاج تورکلریندن عبارت‌دیر. اوسته‌لیک، بعضی آراشدیرماچیلارین یازدیغینا گؤره تکجه تهراندا ۲۰ مینه یاخین خالاج وار.
افقانیستان خالاجلاری
حاضردا افقانیستانین ۳۳ میلیون اهالی‌سی وار. اؤلکه اهالی‌سینین ۱۵ میلیونو تورک منشأ‌لی‌دیر. لاکین تورک اهالینین بؤیوک حیصه‌سی آسسیمیلیاسییایا اوغراییب، آنا دیللرینی اونوتموشلار. بورادا آسسیمیلیاسییایا معروض قالان تورک سویلاریندان بیری ده خالاجلاردیر.
امین‌لیکله دئمک اولار کی، افقانیستان ان اسکی تورک یوردلاریندان بیری‌دیر. بو اؤلکه‌نی میلاددان ۱۵۰ ایل اول‌دن باشلایاراق، سون یوز ایله قدر فاصیله‌لرله تورکلر ایداره ائتمیشدیر. میلاددان اؤنجه ۱۲۵-جی ایلده‌ن میلادین ۴۰-جی ایلینه قدر ساکا تورکلری، میلادین ۴۰-جی ایلیندن ۵-جی یوزیل‌لییه قدر کوشانلار، ۵-جی - ۶-جی یوزیل‌لیک‌ده آغ هونلار افقانیستاندا حاکمیت سورموشلر. سونراکی دؤورلرده افقانیستان یوز ایللر بویو قزنه‌لی تورکلرینین، سلجوکلارین، امیر تئیمور نسلیندن اولانلارین، صفویلرین، آفشارلارین و دیگر تورک دؤولتلرینین ترکیبینده اولموشدور.
دئمه‌لی، تورکلر هله میلاددان یوز ایللر اؤنجه افقانیستان اراضیلرینده مسکونلاشماغا باشلامیشلار. خالاجلار ساکالاردان سونرا افقانیستان اراضیلرینه یئرلشه‌ن ایلک تورک بویلاریندان بیری‌دیر. لاکین خوراسانین بیر حیسه‌سینین افقانیستان سرحدلرینین داخیلینده یئرلشدیینی نظره آلساق، سؤیله‌مک اولار کی، میلاددان یوز ایللر دئییل، بلکه ده مین ایللر اؤنجه ده بو تورپاقلاردا تورکلر یاشاییب. ندن کی، خوراسانین ان اسکی تورک یوردلاریندان بیری اولدوغو دانیلمازدیر.
گؤرونه‌ن بودور کی، ائرکه‌ن اورتا یوزیل‌لیکلرده خالاج تورکلری افقانیستان اراضی‌سینده ساییلیب-سئچیله‌ن تورک بویلاریندان بیری اولموشدور. سؤزسوز کی، اونلار افقانیستان اراضی‌سینده حؤکم سورموش تورک دؤولتلرینین اوردوسوندا و یؤنتیمینده رول آلمیشلار. آغ هون دؤولتینین قورولماسیندان سونرا خالاجلار افقانیستاندا داها اونملی مؤقعیه صاحب اولموشدولار. همین دونمده افقانیستان دا آغ هون دؤولتینین ترکیبینه داخیل ایدی. بو دؤولتی قوران اساس تورک بویلاریندان بیری ایسه خالاج تورکلری ایدی. دئمه‌لی، خالاجلار اوزون ایللر افقانیستانی ایداره ائد‌ن بویلاردان بیری اولوب.
تأسف کی، افقانیستان تاریخینده ده تورکلرین یئری و رولو گئنیش شکیل‌ده آراشدیریلمامیشدیر. بو سبب‌دن خالاج تورکلرینین ده افقانیستان تاریخینده اوینادیغی رول و بو اؤلکه‌نین تاریخینده اؤزونمخصوص یئر توتموش اونلو خالاجلار حاقیندا بیلگیلر یوخ حدینده‌دیر. افقانیستان خالاجلارینین کئچدیی تاریخی یول و اونلارین بو گونکی دورومو آیریجا اؤیرنیلمه‌لی‌دیر.
آذربایجاندا خالاجلار
تورکییه‌ده نشر اولونان ایسلام ائنسیکلوپئ‌دییاسیندا خالاجلارین «آذربایجان و آنادولو اراضیلرینه مغول هوجوملاری زامانی گلدیی تخمین ائدیلیر» –جمله‌سی یئر آلیر. مؤلفلر فیکیرلرینی اساسلاندیرماق اوچون «حتی کیریم‌دا خالاج آدلی کندلر وار» – فیکرینی علاوه ائدیر.
لاکین آراشدیرمالار و اورتادا اولان فاکتلار گؤستریر کی، خالاجلار آذربایجان اراضیلرینه مین ایللر اؤنجه کؤچ ائتمیشلر. مونقول هوجوملاری زامانی خالاجلارین گلیشی ایسه اونلارین آذربایجان اراضیلرینه ۲-جی کؤچو ایدی. ناخچیوان اراضی‌سینده خالاج آدلی یاشاییش ماسسیوینده آرخئولوژی قازینتیلار زامانی الده ائدیله‌ن مادی-مدنیت نومونه‌لری بیزیم ائرادان خئی‌لی اول خالاجلارین بو اراضیلرده یاشاماسینی بللی ائدیر. ندن کی، آرخئولوق عالیملریمیز بو اراضیلردن تاپیلان اؤرنکلرین میلاددان اؤنجه‌یه عایید اولدوغو قناتینددیرلر. تاریخ‌چی عالیم ولی باخشلیئو یازیر:
«خالاج یاشاییش یئری شرور رایونونون عینی آدلی کندی یاخینلیغیندا، آرپاچایین ساغ ساحلینده یئرلشیر. یاشاییش یئری، بورادا آچیلان مرمر داش کارخاناسیندا گئدن ایشلر زامانی داغیدیلمیشدیر. اونون سالامات قالمیش حیصه‌سینین ساحه‌سی ۰،۵ هئکتاردیر. عابده‌دن توپ‌لانان یئراوستو ماتئریاللار بوز و چهرایی رنگ‌لی گیل قاب پارچالاریندان، امک آلتلریندن عبارت‌دیر».
آشاغی‌داکی جمله‌لری ایسه «آرپاچای وادی‌سینین تونج دؤورو آرخئولوژی عابده‌لری» مونوقرافییاسینین مؤلفی زئینب قولیئوا یازیر:
«۱۹۸۲-جی ایلده آرپاچای وادی‌سینده V.ه. الیئو و آ.ق. سئییدوو طرفیندن داها بیر قدیم یاشاییش یئری خلج کندینده آشکار ائدیلمیشدیر. ۱۹۸۴-جو ایلده عینی تدقیقات‌چیلار طرفیندن اربیئنگیجه یاشاییش یئرینده آپاریلان قازینتیلار نتیجه‌سینده داش آلتلر و کئرامیکا نومونه‌لری تاپیلمیشدیر. ۲۰۰۸-جی ایلده آ.ق. سئییدوو و و.ب. باخشعلیئو طرفیندن یئنی‌دن تدقیقات اوبیئکتینه چئوریله‌ن یاشاییش یئریندن ائنئولیت و تونج دؤورونه عایید آرتئفاکتلار آشکار ائدیلمیشدیر».
مثاللارین سایینی ایسته‌نیله‌ن قدر آرتیقماق اولار. قناعتیمیز بودور کی، خالاج تورکلری هله میلاددان یوز ایللر اؤنجه آذربایجان اراضی‌سینده یاشامیشلار. ۱۳-جو یوزیل‌لیک‌ده خوراساندان و خوراسان اطرافی بؤلگه‌لردن قوزئی آذربایجانا کؤچ ائد‌ن خالاج تورکلری مین ایلدی بو تورپاقلاردا یاشایان قوهوم-اقربالارینین یانینا گلمیشدیلر.
قربی آذربایجاندا زنگزور قضاسیندا قیسار خالاج (۱۹۰۵-جی ایلده اهالی‌سی دئپورتاسییا اولوناراق کند تاریخ‌دن سیلینمیشدیر)، قافان رایونوندا خالاج چایی و خالاج کندی، ایروان قوبئرنییاسینین شرور-درلیز محلیندا خالاجلار یوردو واردی. ائرمه‌نی ایشغالی و واندالیزمی نتیجه‌سینده همین یئرده بو آدلار تاریخ‌دن سیلیندی.
آنادولودا – آنتالییادا، بولودا، یوزقات‌دا، آنکارادا، توکات‌دا و دیگر بؤلگه‌لرده عمومی‌لیک‌ده ۲۰-یه یاخین هالاچلار، هالاچ‌لی (بعضی حاللاردا هاللاچ) آدلی کندلر قئی‌ده آلینیب.
آذربایجاندا ۳ رایوندا صد‌رک‌ده، شروردا و شاماخی‌دا خالاج داغی وار.
بوندان باشقا آیری-آیری رایونلاریمیزدا، او جمله‌دن خیزی‌دا، قوبادلی‌دا، سالیاندا، شروردا و اوجاردا خالاج آدلی کندلریمیز وار.
آبشرون اراضی‌سینده یئرلشن آتاچایین ساغ قولو اوللر خلچچای آدلانیب. حاضردا خلنچچای کیمی یازیلیر.
بوندان علاوه آذربایجاندا خالاج تورکلرینین آیری-آیری تیره‌لری (قوللاری) مسکونلاشیب. سالیان اراضی‌سینده چاندار (چاندارلیلار)، بئیلقان رایونوندا آشقال‌لیلار (اونلارین یاشادیغی ارازینین آدینی یانلیش اولاراق دییشیب آشیقالیلار قویوبلار)، یئنه بئیلقاندا آشیق‌لیلار، خوجاوند، آغدام و فضولی اراضی‌سینده چمه‌ن‌لیلر، بئیلقاندا دونیامالیلار (دونیامالیلار کندینین اوولکی آدی خلج اولوب)، گدبی رایونوندا یاشایان فرضعالیلار، زرداب، خاچماز و بئیلقان رایونوندا گؤدک‌لیلر و س. آذربایجانین موختلیف اراضیلرینده مسکونلاشان خالاج تیره‌لری‌دیر.
بوتون بونلار خالاج تورکلرینین اسکی تاریخه مالیک اولماسینین و چوخ گئنیش آرئال‌دا یاییلدیغینین گؤستریجی‌سی‌دیر.
تاریخ‌ده ایز قویموش اونلو خالاجلار
حلاج منصور - خالاج منصوردور
۹-جو-۱۰-جو یوزیل‌لیک‌ده یاشامیش اونلو صوفی حلاج منصور حاقیندا چوخ یازیلیب. بو اوزده‌ن اونون حیاتی حاقیندا دانیشماق فیکریمیز یوخ‌دور. ساده‌جه آدی اوزرینده دوشونجه‌لریمیزی بیلدیرجییک.
اکثر مؤلفلر اونون آتاسینین صنعتینین هاللاج (یون دارایان، پامبیق دارایان) اولدوغو اوچون منصورا دا هاللاج منصور دئییلدیینی یازیرلار. آنجاق بوتون مؤلفلر بونو احتیماللار اوزرینده یازیر. اورتادا هئچ بیر توتارلی فاکت و یا قایناق یوخ‌دور.
حلاج منصور خوراسان‌لی‌دیر. خوراسانین تور کندینده دوغولوب. حاقیندا یازانلارین بیر چوخو اونون میللیتینه توخونماسالار دا بعضیلری اونون فارس اولدوغونو یازیر. بیز ایسه اونون تورک، هم ده محض خالاج تورکو اولدوغونو دوشونوروک؛
- خوراسان ان اسکی زامانلاردان تورک یوردودور. بورایا فارسلار ایلک دفعه گلنده آرتیق مین ایللر ایدی کی، خوراساندا سیخ شکیل‌ده تورکلر یاشاماق‌دا ایدی.
- حاللاج منصورون دوغولدوغو کندین آدی تور کندی‌دیر. تور تورکله، تورانلا باغلی اولان ائتنوتوپونیم‌دیر. ائرکه‌ن اورتا یوزیل‌لیکلرده توردا فارسلارین یاشاماسینی نه تاریخی قایناقلار یازیر، نه ده منطیق قبول ائدیر.
- تورکیه‌ده یاشایان بعضی خالاجلار بو گون ده اؤزلرینی محض حاللاچ تورکو آدلاندیریر. تورکیه‌نین هاوران بؤلگه‌سینده حاللاچ آدلی کند وار. کندین اهالی‌سی اؤزونو خالاج تورکو حساب ائدیر. بو کنددن اولان آراشدیرماچی حاسان دمیرباش بیر نئچه ایل اؤنجه خالاجلارلا باغلی هازیرلادیغی کیتابی محض «تورکیه‌ده‌کی حاللاچ تورکلری» آدییلا یاییملایاجاغینی بیلدیرمیشدی.
-کیمه‌سه آتاسینین صنعتینه گؤره لقب قوشماق نه درجه‌ده منتیقه اویغوندور؟ آتاسی معلم اولانلارا معلم و یا آتاسی حکیم اولانلارا هکیم دئییلیرمی؟
- پئشه بیل‌دیره‌ن سؤزلر اکثر حاللاردا آددان سونرا گلیر؛ صمد معلم، حسن حکیم چاغیریلیر، معلم صمد، حکیم حسن چاغیریلمیر.
-ائتنیک منسوبیت بیلدیر‌ن سؤزلر ایسه اکثر حاللاردا آددان اول دئییلیر و یازیلیر. مثلاً، کورد احمد، کولانی ولی، پادار جمیل و سایر.
خالاجلارین ایسلامدان ان آزی یوز ایللر اؤنجه خوراسانا یئرلشمه‌سی و سیخ شکیل‌ده بورادا مسکونلاشماسی ایله باغلی کیفایت قدر توتارلی تاریخی قایناقلار وار. روزا ائیوازووا تاریخ‌چی عالیم م. ولیئوه ایستینادن یازیر: «خالاج طایفه سی لاپ قدیملردن خوراساندا و ایراق‌دا (عراق) یاشایان قدیم تورک طایفالاریندان بیری‌دیر»
حلاج منصور دا اسکی تورک یوردو اولان خوراساندا تور کندینده دوغولان تورک‌دور و خالاج تورکودور.
لئکنئوتی خالاجلاری
محمد بختیار خالاجلی
۱۳-جو یوزیللیین اوللرینده بئنقال کؤرفزی ساحللرینه یاخین، هیندیستانین قوزئی اراضیلرینده لئکنئوتی سلطان‌لیغی قورولدو. بو اراضیلر خالاج تورکلرینین سیخ یاشادیغی اراضی ایدی. سولتانلیغین قوروجوسو بو تورپاقلاردا یاشایان خالاج تورکلریندن اولان محمد بختیار خالاجلی ایدی. او، اطراف بؤلگه‌لرده یاشایان خالاجلاری اطرافینا توپلایاراق ۱۲۰۲-جی ایلده لئکنئوتی خالاجلی خانه‌دان‌لیغینی قوردو. ۱۲۰۵-جی ایلده آرتیق اونون کوماندان‌لیغی آلتیندا ۱۰ مین‌لیک قوشون واردی. تیبئتی فتح ائتمک ایستیینین نتیجه‌سیز قالماسی و بورا سفرینین اوغورسوز آلینماسی اونون نفوذدان دوشمه‌سینه سبب اولموشدو. محمد بختیار خالاجلی ۱۲۰۶-جی ایلده اؤلور. اؤلوم سببی حاقیندا ۲ وئرسییا وار؛ ۱-جی وئرسییایا گؤره آغیر مغلوبیت‌دن سونرا خسته لنمیش و کدریندن اؤلموشدور. ۲-جی وئرسییایا گؤره علی مردان آدلی اوردو باش‌چی‌سی (امیر) طرفیندن اؤلدورولموشدور.
عزالدین محمد خالاجلی
۱۲۰۶-جی ایلده محمد بختیارین اؤلوموندن سونرا خالاجلی خانه‌دانینین باشینا کئچمیشدی. اوردو باش‌چیلاری آراسیندا خئی‌لی ترفدارینین اولماسی اونون خاندان رهبری اولماسینی تامین ائتمیشدی. او، ۱۲۱۱-جی ایله قدر حاکمیت‌ده اولموشدو.
علا الدین علی خالاجلی
۱۲۱۱-جی ایلده عزالدین محمد اؤلدو. اعلا الدین علی خالاجلی خاندانلیغین رهبری اولدو. آز مدت سونرا حاکمیت‌ده یئرینی محکه‌مله‌ندیرمک اوچون اؤزونه رقیب حساب ائتدیی اوردو باش‌چیلارینی سیرا ایله موختلیف بهانه‌لر گتیرمکله آرادان قالدیرماغا باشلادی. بو دا اونو خیلی نفوذدان سالمیش اولدو. بیر قدر سونرا وئرگیلری آرتیرماسی اوندان نارازی اولانلارین سایینی خئی‌لی آرتیردی. ۱۲۱۳-جو ایلده خالاج اوردو باش‌چیلاری بیرلشه‌رک اعلا الدین علی خالاجلینی دئویردیلر.
قیاس الدین خالاجلی
لئکنئوتی خالاجلی خاندانلیغینین ان اوزونؤمورلو باش‌چی‌سی‌دیر. حاکمیت‌ده اولدوغو مدت‌ده خالقلا عدالت‌لی داورانماغا چالیشمیشدی. داخی‌لی نیظام اینتیظام یاراتماق اوچون بیر سیرا ایشلر گؤرموشدو. اونون زامانیندا لئکنئوتی اراضیلرینین دهلی سلطان‌لیغی طرفیندن ضبط ائدیلمه‌سی خاندان‌لیغی خئلی ضعیفلتمیشدی. قیاسددین بو تورپاقلاری گئری آلماق اوچون چوخ چالیشسا دا مومکون اولمامیش، ۱۲۲۷-جی ایلده دهلی سلطان‌لیغی لئکنئوتی خالاجلی خاندانلیغینا سون وئرمیشدی. اونلارا مخصوص اولان بوتون تورپاقلار دهلی سولتانلیغینین ترکیبینه قاتیلمیشدی.
بیلگه ملیک
۱۲۲۷-جی ایلده لئکنئوتی خالاجلاری بیلگه ملیی باشچی سئچمیشدیلر. لاکین بو سئچیم فورمال ایدی. ندن کی، آرتیق نه تورپاقلار واردی، نه ده خاندان‌لیق. بیر نئچه ایل یئنی‌دن خاندان‌لیق قورماق اوغروندا چالیشمیشدیلار. ۱۲۳۰-جو ایلده بیلگه ملیین باش‌چی‌لیغی ایله دهلی سلطان‌لیغینا قارشی عصیان قالدیرمیشدیلار. لاکین نتیجه اوغورسوز اولموشدو. بیلگه اسکی تورکلرده عقل‌لی، مودریک و بیلگی‌لی آداما دئییردیلر. گؤرونور خاندانلیغین سوقوطا اوغرادیغی دونمده یئنی‌دن خاندان‌لیق قورماق اوچون بو دفعه بیلگه باشچی سئچیلمه‌سینه احتیاج دویموشدولار. لاکین بو دا آلینمادیق‌دا، خالاجلار باشقا بیر عقل‌لی سئچیم ائتمیشدیلر؛ دهلی خاندانلیغینین ایچینده نفوذ قازانماغا و یوکسلمه‌یه چالیشمیشدیلار.
دهلی خانه‌دان‌لیغی و خالاجلار
دهلی سلطان‌لیغی ایندیکی هیندیستان تورپاقلاریندا ۱۲۰۶-جی ایلده قورولموشدو. ۱۵۲۶-جی ایله قدر حؤکم سورموشدو. لئکنئوتی خاندانلیغینین مغلوبیتیندن سونرا خالاجلار گوجله‌نمک‌ده اولان دهلی سولتانلیغیندا مؤقع قازانماغا باشلادیلار. بیر قدر سونرا اوردودا اساس گوجلردن بیرینه چئوریلدیلر. نهایت ۱۲۹۰-جی ایلده دهلی سولتانلیغینین باشینا خالاج تورکو اولان جلال الدین فیروز کئچدی. بوندان سونرا دهلی سلطانلیغینی ۳۰ ایل خالاج تورکلری ایداره ائتدی.
جلال الدین فیروز
او، دهلی سولتانلیغینین اوردو باش‌چیلاریندان ایدی. مونقوللارا قارشی ساواشدا خصوصی خیدمتلر گؤسترمیشدی. بو سبب‌دن بؤیوک نفوذ قازانمیشدی. سونرالار سلطان طرفیندن اوردونون ان یوکسک روتبه‌لی باش‌چیلاریندان بیری تعیین ائدیلدی. بوندان سونرا خالاجلارین اوردو ایچری‌سینده چکی‌سی خیلی آرتمیشدی. نهایت ۱۲۹۰-جی ایلده خالاج اوردو کوموتانلاری بیرلشه‌رک سلطانی اؤلدوردو و جلال الددین فیروزو تاختا اوتورت‌دولار.
حاکمیت‌ده اولدوغو مدت‌ده بیر سیرا اوغورلار قازاندی. ۱۲۹۲-جی ایلده مونقوللارلا ساواشدا قلبه قازاندی. اوردودا اساس وظیفه‌لره خالاج تورکلرینی گتیردی. لاکین سونرالار خالاج تورکلرینین اؤزلرینین آراسیندا ایکیتیره‌لیک یارانیر. جلال الددین فیروز ۱۲۹۶-جی ایلده اؤز قوهومو، اوردو امیرلریندن اولان اعلا الدین خالاجلی طرفیندن اؤلدورولور.
رکن الدین ایبراهیم خالاجلی
جلال الددین فیروزون اؤلوموندن سونرا اونون خانیمی ملیکجاهان (ملیکی-جاهان) اوغلو ایبراهیمی تاختا چیخاردی. آنجاق اونون حاکمیتی چوخ چکمدی. جمعی ۵ آی سونرا اعلا الدین خالاجلی اوردوسو ایله دهلییه داخیل اولدو. باشچی عائله‌سینی و اونون اطرافیندا اولان بیر چوخ شخصلری اؤلدوردو.
علا الدین محمد خالاجلی
۱۲۹۶-جی ایلده‌ن ۱۳۱۶-جی ایله قدر دهلی سولتانلیغینین باش‌چی‌سی اولموشدو. حاکمیتینین ایلک ایللرینده سلطان‌لیق اراضی‌سینده اولان وارلی و گوجلو عائله‌لری سیرا ایله آرادان قالدیریر، بعضیلرینی ایسه حبس ائدیر. اونون ان چوخ احتیاط ائتدیی قوه موغول ایمپئرییاسی ایدی. ۱۲۹۴-جو ایلده کوبیلای خانین اؤلوموندن سونرا موغول ایمپئراتورلوغو ۲ یئره پارچالانیر. ۱۲۹۹-جو ایلده مونقوللار ۲۰۰ مین‌لیک اوردو ایله دهلی اوزرینه گلسه ده نتیجه الده ائده بیلمیرلر. قایناقلاردا اعلا الدینین هم حیله‌گر هم ده قددار اولدوغو یازیلیر. ۱۳۰۶-جی ایلده دهلی اوزرینه گلن مونقول عسگرلریندن ۵۰ مین نفری اسیر آلینمیشدی. دئییلنه گؤره اعلا الدین اونلارین هامی‌سینی اؤلدورتموشدو. او، ۱۳۱۶-جی ایلده خسته‌لنرک اؤلور. مزاری دهلی‌ده‌دیر.
صباح الدین عمر خالاجلی
اعلا الدین اؤلوموندن سونرا – ۱۳۱۶-جی ایلده دهلی سولتانلیغینین تاختینا چیخمیشدی. لاکین حاکمیتی چوخ قیسا سورموشدو. سارای محافظه‌چیلری طرفیندن اؤلدورولموشدو. یئرینه قارداشی قوتبددین کئچمیشدی. بعضی قایناقلاردا اونون اؤلومونده قارداشی قوطب الددین موبارکین رولو اولدوغو یازیلیر.
قوطب الدین موبارک خالاجلی
۱۳۱۶-جی ایلده - قارداشی شهاب الددین عمر اؤلدوروله‌ندن سونرا دهلی سولتانلیغینین باش‌چی‌سی اولدو. ۱۳۲۰-جی ایله قدر حاکمیت‌ده اولموشدو. اؤلوم تاریخی بعضی قایناقلاردا ۱۳۲۰، بعضیلرینده ایسه ۱۳۲۱ اولاراق گؤستریلیر.
اونون اؤلوموندن سونرا حاکمیت باشینا نصرالددین خسرو گلسه ده حاکمیت‌ده چوخ قیسا واخت عرضینده قالا بیلمیشدی. بئله‌لیکله، دهلی سولتانلیغیندا خالاجلارین ۳۰ ایللیک حاکمیتی سونا چاتمیشدی. بوندان سونرا دهلی سولتانلیغینین باشینا توغلوق سولاله‌سی کئچمیشدی.
مالوا خالاجلیلاری
مالوا خالاجلیلاری دهلی خالاجلارینین نسلیندن ایدی. ۱۴۳۶-جی ایلده هیندیستان اراضی‌سینده - مالوادا خانه‌دان قورموشدولار. مالوا خالاجلارینین قوردوغو خانه‌دان‌لیق ۱۰۰ ایله یاخین – ۱۵۳۱-جی ایله قدر داوام ائتمیشدی. خاندانلیغین قوروجوسو محمود شاه ایدی. او، ۱۴۳۶-جی ایلده‌ن ۱۴۶۹-جو ایله قدر حاکمیت‌ده اولموشدو. اونون اؤلوموندن سونرا حاکمیته گلن قیاس شاه ۱۵۰۰-جو ایله قدر حؤکم سورموشدو. ۱۵۰۰-جو ایلده ناصر شاه تاختا اوتورور. اونون دا حاکمیتی ۱۵۱۱-جی ایله قدر چکیر. ۱۵۱۱-جی ایلده حاکمیته گلن محمود شاه مالوا خالاجلارینین سونونجو حؤکمداری اولور. او، ۱۵۳۱-جی ایلده اؤلدورولور. بونونلا دا خاندانلیغین عمرو باشا چاتیر.
هیندیستان تاریخینین بیر نئچه اونلو شخصیتی، او جمله‌دن شاعر و موسیقی‌چی امیر خسرو دهلوی، تاریخ‌چی زیاد الدین برنی، مشهور صوفی نیظام الددین ائولییا خالاجلارین هیندیستاندا حؤکم سوردویو دونمده یاشامیشلار.
گؤروندویو کیمی خالاج تورکلری هیندیستان تاریخینده اونملی رول اوینامشلار. خالاجلارین هیندیستان تاریخینده‌کی یئری و رولو آیریجا آراشدیرما مؤوضوسودور. ندن کی، اونلار بو اؤلکه‌ده آیری-آیری تورک دؤولتلرین قورولماسیندا و یؤنتیلمه‌سینده خصوصی چکییه مالیک اولموشلار. بوندان علاوه خالاجلارین هیندیستاندا قورموش اولدوغو ۳ خاندان‌لیق اوست-اوسته ۱۵۰ ایلده‌ن آرتیق داوام ائتمیشدیر. هیندیستاندا تاریخی عابده حساب ائدیله‌ن بعضی قیمت‌لی مادی دیرلر محض خالاجلارین زامانیندا اینشا ائدیلمیشدیر.
بو گون کیریم دان هیندیستانا، اورتا آسییادان آنادولویا قدر گئنیش بیر رئگیوندا یاییلاراق یاشایان خالاج تورکلرینین دونه‌نی و بو گونو دریندن، هرطرف‌لی آراشدیریلمالی، اؤیرنیلمه‌لی و کیتابلاشدیریلمالی‌دیر. ندن کی، سون ۲ مین ایللیک عمومتورک تاریخینی خالاجلارسیز تصور ائتمک ممکون‌سوزدور.
قیسمت اولارسا، داوامی نؤوبتی آراشدیرمالاردا...
قایناقلار:
۱. M.Kaشغاری «دیوانو لوغات-ایت-تورک» دؤرد جیلدده، ترجومه ائد‌ن و نشره حاضرلایانی رامیز اسکر (باکی – ۲۰۰۶)
۲. فاروق سومر «اوغوزلار» (باکی – ۱۹۹۲)
۳. بولودخان خلیلوو «محمود کاشغارینین «دیوانی لوغت-ایت-تورک» اثرینده ائتنونیملر» (باکی-۲۰۰۹)
۴. باهائددین اؤگئل «ایسلامیئتتئن اؤنجئ تورک کولتور تاریهی (تورک تاریه کورومو یایینلاری – ۲۰۰۴)
۵. باهائددین اؤگئل «تورک میتولوژی‌سی» (آنکارا – ۱۹۷۱)
۶. آهمئت تاشاغیل «ایسلامؤنجئ‌سی دئورئدئ اورتا آسییادا یاشایان تورک بویلاری» (قایناق: «تورکلئر» ۲-جی جیلد)
۷. ائنوئر کونوک‌چو "آکهون‌لولارین کالینتی‌سی اولاراک کالاچلار (هالاچلار) (قایناق: «تورکلئر» ۱-جی جیلد)
۸. فوات کؤپرولو «آنادولو ایستیلاسینا کادار تورکلئر» (آنکارا – ۲۰۰۵)
۹. آذربایجان تاریخی، ۷ جیلدده، ۱-جی جیلد (باکی – ۲۰۰۷)
۱۰. ضیا بونیادوو «آذربایجان ۷-جی-۹-جو عصرلرده» (باکی – ۱۹۸۹)
۱۱. آذربایجان توپونیملرینین ائنسیکلوپئدیک لوغتی ۱-جی جیلد (باکی – ۲۰۰۷)
۱۲. روزا ائیوازووا «افقانیستاندا تورک منشأ‌لی توپونیملر» (باکی – ۱۹۹۵)
۱۳. روزا ائیوازووا «آذربایجان دیلی ایرانداکی تورک ائتنوسلارینین دیلی کونتئکستینده» (تورکولوگییا ژورنالی، باکی – ۲۰۱۱، ن ۴)
۱۴. ایبراهیم بایراموو «قربی آذربایجانین تورک منشأ‌لی توپونیملری» (باکی-۲۰۰۲)
۱۵. ائمئل ائسین «ایسلامیئتتئن اؤنجئکی تورک کولتور تاریهی و ایسلاما گیریش» (ایستانبول -۱۹۷۸)
۱۶. آبدولهئی هابیبی «آفگانیستانین کیسا تاریهی» (ایستانبول – ۱۹۹۸)
۱۷. مئهمئت سارای «آفگانیستان و تورکلئر» (ایستانبول – ۱۹۹۷)
۱۸. «ایسلام آنسیکلوپئ‌دی‌سی» (تورکیئ دیانئت واکفی، ۱۵-جی جیلد)
۱۹. فاهری تئمیزیورئک، ائرول بارین، مئتئ یوسوف اوستابولوت «آفگانیستانین دیل پولیتیکاسی و آفگانیستاندا تورکچئ ائگیتی‌می تاریهی» (تورکبیلیگ – ۲۰۱۶)
۲۰. «آفگانیستان تورکلئرینین دینی، اینانچ و یاشاییشلاری» (حاضرلایان: ناژیبا زیایی، ایسپارتا – ۲۰۰۴)
۲۱. آلی آهمئتبئیوغ‌لو «آفگانیستان اوزئرینئ آراشتیرمالار» (ایستانبول - ۱۹۹۷)
۲۲. فازول آهمئد بورگئت «آفگانیستان تورک سوی‌لولارینین ائدئبیاتی (ایزمیر- ۱۹۹۹)
۲۳. هاسان اورهان «اونوتولان سویداشلاریمیز: افقانیستان تورکلری» (اورکون دئرگی‌سی -۲۰۰۱، سایی ۴۱)
۲۴. هانئفی پالابیییک «هیندیستان تاریهینده و هیند کولتوروندئ موسلومان تورکلئر» (ائکئو آکادئ‌می دئرگی‌سی -۲۰۰۷، سای:۳۳)
۲۵. هیکمئت بایور «هیندیستان تاریهی» (آنکارا – ۱۹۵۰)
۲۶. ائنوئر کونوک‌چو «هیندیستانداکی تورک دئولئتلئری، دوغوشدان گونومزئ بویوک ایسلام تاریهی» (ایستانبول – ۱۹۸۹)
۲۷. اورهان گئدیک‌لی «هیندیستاندا تورک ایزلئری» (پدف واریانتی)
۲۸. موسا تاشده‌له‌ن «هیندیستاندا ۱۰۰ میلیون تورک وار» (Haberler.com سایتی)
۲۹. بوتا بوکولئوا، راوشانگول آواکووا، ژئنیسبئک آبئلدایئو «تورک کولتورونون هیندیستان اویغارلیغینا ائتکی‌سی» (تورک دونیاسی اینجئلئمئلئری دئرگی‌سی-۲۰۱۲)
۳۰. «ایرانداکی تورک بویلاری و بوی مئنسوبو کیشیلئر» (حاضرلایان: باباک ژاوانشیر، ایستانبول – ۲۰۰۷)
۳۱. آلی کافکاسییالی «ایران تورکلئری و ایران تورک ائدئبیاتی» (ائرزوروم-۲۰۰۴)
۳۲. ایران تورکلری (تورکمهclisi.org)
۳۳. بابا کوهی باکووی «هاللاجین حیاتی و اؤلومو» (فارس دیلیندن ترجومه ائد‌نی: مسیاغا محمدی، mesiha.blogspot.com)
۳۴. ولی باخشلیئو «آذربایجان آرخئولوگییاسی» (باکی – ۲۰۰۷)
۳۵. زئینب قولیئوا «آرپاچای وادی‌سینین تونج دؤورو آرخئولوژی عابده‌لری» (باکی-۲۰۱۴)