NİZAMİNİN MİLLİ KİMLİYİ İLƏ VƏTƏNİ
NIZAMI’S NATIONAL IDENTITY AND HOMELAND
دوکتور عباسعلی احمد اوغلو
اینگیلیس أدبیاتی اۆزره فلسفه دۏکتۏرو
Dr. ABBASALİ AHMƏDOĞLU
İNGİLİS ƏDƏBİYATI PhD
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
+98 914 432 3402
ABSTRACT
In spite of the fact that Nizami, as one of the shining stars of the world’s classical literature has been born, lived in Ganja of Azerbaijan and according to his own writings, had never gone out of it, regarding his outstanding place and influence in the world literature, some neighboring countries try to expropriate him. Literature, nevertheless, includes conceptual values that are important to nearly all humanity, its language-thought originates from local value system, traditions, customs, myths and local thought. Therefore, every literary work is basically a spiritual value that is trying to reflect the native people’s world view, thought and attitude toward the universe to the world through its unique literary style. So, Nizami’s creation would be studied more comprehensively if it is researched and analyzed regarding these local values and thought. Moreover, every scholar, author, poet and artist is naturally someone who loves the language-thought reflecting his own identity, local values, myths and therefore tries to protect them. Undoubtedly, such a man is someone who recognizes as his natural right to try to connote his own identity that has been formed originating from those local values and language-thought to his readers and the whole world. Through this research Nizami’s genuine national identity and homeland will be studied based on the poet’s own attitudes and approaches. The methodological approach of this research is based on a close study of the original text of Nizami’s Khamsa through the structuralism and semiotics of the original text. Khamsa has been written in Dari language – one of the multiple root languages of modern Farsi. In order to make the study more precise and reliable, the researcher tried to find its manuscript. And the only available complete one was the manuscript that has been used as a reference in this study.
Key words: Nizami, Khamsa, national identity, Türk, Türki, Türktaz, Dari, Ganja
ÖZƏT
Dünya klassik ədəbiyyatının parlaq ulduzlarından olan Nizami, Azərbaycanın Gəncə şəhərindən doğulub, yaşayıb yaratdığına, eləcə də o şəhərdən eşiyə çıxmadığını öz əsərlərində vurquladığına baxmayaraq, bəzi ölkələr bu böyük düşünəri – dünya ədəbiyyatında tutduğu yer və buraxdığı izlərə görə – öz milli-mənəvi sərvətləri kimi dünyaya tanıtdırmağa çalışır. Ədəbiyyat bütün bəşəriyyətə dəyərli olan mənəvi qavramları öz çərçivəsinə aldığına baxmayaraq, mayalandığı dil-düşüncə alanı yerli dəyərlər düzəni, yerli ayn-oyun, yerli mif, eləcə də yerli düşüncə olduğuna görə hər ədəbi bir əsər əslində yarandığı coğrafiyadakı insanların dünya görüşü, düşüncəsi və dünyaya olan baxışını ədəbi biçimdə bütün dünyaya çatdırmağa çalışan bir mənəvi dəyərdir. Nizaminin də yaradıcılığı bu baxımdan öz içində daşıdığı yerli dəyərlər təməlində araşdırılıb tənqid olmalıdır. Ondan başqa, hər bir düşünər, yazar, şair, eləcə də hünərmən (incəsənət adamı) təbii olaraq, öz kimliyini oluşduran dil-düşünc, yerli dəyərlər, mifləri sevib onları qorumağa çalışan bir insandır. Əlbəttə belə bir insan özlüyünü oluşdurmuş bu dəyərlərə olan yanaşması (münasibəti) ilə öz milli kimliyini də oxucuya, eləcə də dünyaya çatdırmağı öz doğal haqqı bilən bir insandır. Bu araşdırmada Nizaminin öz yaradıcılığından alınmış yanaşmalara dayanaraq Nizaminin gərçək milli kimliyi ilə doğma vətəni araşdırılacaq. Məqalənin araşdırma metodu (metodologiyası) Nizaminin öz qələmi ilə yazdığı Dəri (çağdaş farsının kök dillərindən biri) dilində yazılmış mətndə olan əsli mətnin quruluşçuluq və semiotik ədəbi nəzəriyyələri əsasında yazılmış bir tədqiqdir. Mətnin araşdırmasının dəqiq və güvənli olması üçün orijinal mətnin əlyazmalarını da tapıb araşdırmağa çalışdıq. Bu araşdırmada qaynaq olaraq təqdim olunan əlyazma nüsxəsi Xəmsənin əldə edilən ən kamil mətnidir.
Açar sözlər: Nizami, Xəmsə, milli kimlik, mətn, Türki, Türk, Türktaz, Dəri, Gəncə
اؤزت
دۆنیا کلاسیک أدبیاتینین پارلاق اۏلدوزلاریندان اۏلان نیظامی، آذربایجانین گنجه شهرینده دوغولوب، یاشاییب یاراتدیغینا، إله‌جه ده او شهردن إشیڲه چیخمادیغینی اؤز أثرلرینده وورقولآدیغینا باخمایاراق، بعضی اؤلکه‌لر بو بؤیوک دۆشۆنه‌ری – دۆنیا أدبیاتیندا توتدوغو یئر و بوراخدیغی ایزلره گؤره – اؤز میللی-معنوی ثروت‌لری کیمی دۆنیایا تانیتدیرماغا چالیشیرلار. اۏنا گؤره هر أدبی بیر أثر أصلینده یاراندیغی جۏغرافییاداکی اینسان‌لارین دۆنیا گؤرۆشۆ، دۆشۆنجه‌سی و دۆنیایا اۏلان باخیشینی أدبی بیچیمده بۆتۆن دۆنیایا چاتدیرماغا چالیشان بیر معنوی دڲر دیر. نیظامی‌نین ده یارادیجی‌لیغی بو باخیمدان اؤز ایچینده داشیدیغی یئرلی دڲرلر تملینده آراشدیریلیب تنقید اۏلمالی دیر. اۏندان باشقا، هر بیر دۆشۆنر، یازار، شاعیر، إله‌جه ده هۆنرمن طبیعی اۏلاراق، اؤز کیم‌لیڲینی اۏلوشدوران دیل-دۆشۆنج، یئرلی دڲرلر، میف‌لری سئویب اۏنلاری قۏروماغا چالیشان بیر اینسان دیر. ألبته بئله بیر اینسان اؤزلۆڲۆنۆ اۏلوشدورموش بو دڲرلره اۏلان یاناشماسی (موناسیبتی) ایله اؤز میللی کیم‌لیڲینی ده اۏخوجویا، إله‌جه ده دۆنیایا چاتدیرماغی اؤز دۏغال حاققی بیلن بیر اینسان دیر. بو آراشدیرمادا نیظامی‌نین اؤز یارادیجیلیغیندان آلینمیش یاناشمالارا دایاناراق نیظامی‌نین گرچک میللی کیم‌لیڲی ایله دۏغما وطنی آراشدیریلاجاق. مقاله‌نین آراشدیرما مئتۏدو نیظامی‌نین اؤز قلمی ایله یازدیغی دری (چاغداش فارسی‌نین کؤک دیل‌لریندن بیری) دیلینده یازیلمیش متنده اۏلان أصلی متنین قورولوشچولوق و سئمیۏتیک أدبی نظریه‌لری أساسیندا یازیلمیش بیر اينجه‌له‌مه دیر. متنین آراشدیرماسی‌نین دقیق و گۆوه‌نلی اۏلماسی اۆچون اۏریژینال متنین أل‌یازمالارینی دا تاپیب آراشدیرماغا چالیشدیق. بو آراشدیرمادا قایناق اۏلاراق تقدیم اۏلونان أل‌یازما نۆسخه‌سی خمسنین ألده ائدیلمیش أن کامیل متنی دیر.
آچار سؤزلر: نیظامی، خمسه، میللی کیم‌لیک، متن، تۆرکی، تۆرک، تۆرک‌تاز، دری، گنجه
گیریش
نیظامی یارادیجی‌لیغینی آراشدیرمیش اۏریئنتالیست‌لر اۏنون یازدیغی دیله باخیب نیظامینی فارس شاعیری کیمی تانیییرلار. بو یاناشما اۏ بیلگین‌لرین چاباسی‌نین عئلمی بیر یاناشما اۏلدوغونو سۏرقولار آلتینا آپاریر. ۲۰-نجی-۲۱-نجی یوزایل‌لیک‌لرده عئلمی درجه آلماغا چالیشان آکادئمیک‌لرین هامیسی هانسی دیلده یازدیقلارینا باخمایاراق آلدیق‌لاری عئلمی درجه‌نین دۆنیا سووییه‌سینده اۏلدوغونو دۏغرولتماق اۆچۆن اینگیلیس دیلینده نئچه مقاله یازمالی دیرلار. بو حئساب'لا اۏ عالیم‌لرین هامیسینی اینگیلیس کیم‌لیڲی ایله تانیماق دۏغرو اۏلار می؟ نیظامی ده بنزر بیر دورومدا باشقا دیلده یازماق زۏروندا قالیب. اۏ اؤزۆ بو سۏرونو ایکی یئرده آچیقلاییر. بیرینجی یئرده خۏسرۏو-شیرین منظومه‌سی ایله شؤهرت قازانمیش نیظامی‌یه شیروانشاه بیر نامه یازیب إلچیسی ایله شاعیره گؤنده‌ریر. بو نامه‌ده شیروانشاه خۏسرۏو-شیرین منظومه‌سی أثریندن حضّ آلدیغینی
وورقولایاراق نیظامی‌‌دن مجنونون سئوگیسینه گؤره تام یئنی بیر أثر یاراتماسینی ایسته‌ییر. آما عئینی حالدا اۏنا هانسی دیلده یازماسینی دا بئله‌جه تاپشیریر:
«در زیور پارسی و تازی
این تازه عروس را طرازی
دانی‌که من این سخن شناسم
کابیات نو از کهن شناسم»
اۏریژینال متندن گتیردیڲیمیز بو بئیت‌لرده شیروانشاه نیظامی‌یه بئله‌جه دئمک ایسته‌ییر:
«عربی ایله پارسی بزه‌ڲینده
بزه‌مه‌لی‌سن بو تازا گلینی
«بیلیرسن بیلیرم یالنیز بو دیلی
کی تانیتسین کؤهنه‌دن یئنی بئیتی.»
آردیجا دا نیظامی‌یه بئله یازیر:
«بنگر که ز حقهء تفکر
در مرسلهء که می‌کشی دُر
تُرکی صفت صفای ما نیست
تُرکانه سخن سزای ما نیست
آن کز نسب بلند زاید
او را سخن بلند باید»
«باخ گؤر دۆشۆنجه‌نین قلمی ایله
کیمین یۏللادیغین‌دا اینجی چکیرسن
تۆرکی صفامیزین صیفه‌تی دڲیل
تۆرکی سؤز بیزلره یاراشان دییل.
یۏخاری سۏیدان گلن بیریسینه
یۏخاری سؤز گرک دیر سؤیله‌نیله.»
اؤزۆنۆ یزدگیردین سۏیو بیلن شیروانشاه اؤزۆنۆ تۆرک‌لردن اۆستۆن بیلیب تۆرکی دیلینی اؤز مقامینا یاراشدیرا بیلمیر. اۏنا گؤره ده نیظامی‌یه أمر إدیر تۆرکی دیلینده یازماسین. ألبته نیظامی شیروانشاه‌ین سؤزۆندن چیخا بیلمزدی. چۆنکی، اؤز دئدیڲینه گؤره، اۏ شاه‌ین قول‌لوق حالقاسینی قولاغینا تاخینجا ایش ایشد‌ن کئچمیشدی:
«چون حقهء شاه یافت گوشم
از دل به دماغ رفت هوشم
نه زهره که سر ز خط بتابم
نه دیده که ره به گنج یابم»
«شاه‌ین هۏققاسی قولاغیما دڲدیکده
عاغلیم اۆره‌ڲیمدن بئینیمه چیخدی
أمردن چیخماغا اۆره‌ڲیم یۏخ دی
دفینه‌نی تاپماغا دا گؤزۆم یۏخ ایدی.»
نیظامی‌نین اۏغلو محمد ده آتاسینا شیروانشاه‌ین سؤزۆندن چیخماماغی مصلحت گؤرۆر.
ایکینجی یئرده نیظامی «یئددی گؤزل» کیتابینین نییه یازدیغینا گؤره اؤز فیکیرلرینی تمثیل یۏلو'یلا آنلاتماغا چالیشان حیکمتلی سؤزلر و اؤیودلر بؤلۆمۆنده حؤکومتین اۏنون آنا دیلینه قارشی اۏلان سیاستینی چۏخ موحافیظه‌کارلیق'لا تنقید إده‌رک یازیر:
«من که مشکل گشای صد گرهم
دهخدای ده و برون دهم
گر درآید ز راه مهمانی
کیست کو در میان نهد خوانی؟
عقل داند که من چه می‌گویم
زین اشارات که شد چه می‌گویم
نیست از نیستی شکست مرا
گله زان کس که نیست هست مرا
تُرکی‌ام را در این حبش نخرند
لاجرم دوغبای خوش نخورند.»
«من کی یۆز دۆڲۆنۆ آچان کیشی‌یم
کندین ایچی، دیشی‌نین کتخوداسی‌یام،
قاپی‌دان بیر قۏناق ایچه‌ری گلسه
من‌دن باشقا سۆفره آچان کیم اۏلار؟
عاغیللی‌لار بیلیر من نه دئییرم
بو ایشاره‌دن نه دئمک ایسته‌ییرم،
یۏخ اۏلماقدان ذرره‌جه قۏرخوم یۏخ دیر
گیلئییم گؤزه گؤرۆنمه‌ڲندن دیر،
تۆرکی‌می حبشیستان‌دا آلمازلار
اۏنا گؤره یاخشی دۏوغا یئمزلر.»
نیظامی بو بئیت‌لرده حاکیم طبقه‌نین تۆرکی دیلینه اۏلان مۆناسیبتینی گؤرستمک ایسته‌ییر. آذربایجان اؤلکه‌سینه حاکیم اۏلان شاه حؤکومتده قالماق اۆچۆن شاه‌لار شاهینا خراج وئرمه‌لی ایدی. عئینی حالدا شاه‌لار شاهی‌نین طرفیندن سئچیلدیڲی بیر حؤکومت باشچیسی اۏلدوغونا گؤره اۆستدن گلن أمرلرینه ده قاتلانمالی'یدی. نیظامی ده بیر دۆشۆنجه آدامی اۏلدوغونا گؤره بو دوروما دؤزسه ده، دورومو چۏخ إحتیاطلی بیچیمده تنقید إتمک ایله نییه تۆرکی دیلده یازماغا ایجازه‌سی اۏلمادیغینی آچیقلاییر. حبشیستانلی‌لار کیمی کۏبود داورانیب تۆرکی دیلینده یازماق ایجازه‌سی وئرمه‌ین‌لر یاخشی دۏوغا یئمک نئعمتیندن محروم اۏلوردو. یاخشی دۏوغا یۆکسک سووییه‌لی یارادیجیلیغا بیر بدیعی ایستیعاره کیمی ایشله‌نیبدیر. نیظامی اؤز آنا دیلی، تۆرکی‌ده یازسا ایدی نه یازاردی، دئمک ایسته‌ییر.
تۆرکی دیلینده یازماماغین اۆچۆنجۆ نه‌ده‌نی شرف‌نامه کیتابینین باشلاریندا آچیقلانیر. نیظامی بورادا پئیغمبرلره پیر اۏلوب اۆره‌ڲی تمیز اینسان‌لاری «یاشام سویو»نا آپاریب چاتدیران خیضیرین أته‌ڲینه أل آتیر. شرفنامه‌نی یازماق اۆچۆن خیضیر نیظامی‌نین یوخوسونا گلیب اۏنا بئله‌جه یۏل گؤرسه‌دیر:
«مرا خضر تعلیم‌گر بود دوش
به رازی که نامد پذیرای گوش
پسندیدگی کن که باشی عزیز
پسندیدگانت پسندیده نیز
مگو آن چه دانای پیشینه گفت
که در دُر نشاید دو سوراخ سفت
تو گوهر کن از کان اسکندری
که اسکندر خود آید به گوهرخری
میانجی چنان کن به رای صواب
که هم سیخ بر جا بود هم کباب
چو دلداری خضرم آمد به گوش
دماغ مرا تازه‌تر گشت هوش
چو در من گرفت آن نصیحت‌گری
زبان برگشادم به دُرّ دَری.»
«دۆن گئجه خیضیر منه درس وئریردی،
قولاغیما دڲمه‌میش سیر دئییردی
عزیز اۏلماق’چون بڲنیلمیش ایش گؤر
بڲنیلسین ده قۏی سنی بڲه‌نن‌لر.
قاباقکی بیلگه دئین‌لری دئمه
بیر اینجینی ایکینجی دؤنه دلمه.
ایسگندر کانیندان بیر گؤوهر یارات
ایسگندر اؤزو گلسین گؤوهری سات.
إله دۆزگۆن بیر آراچی‌لیق إیله
شیش ده یانماسین، یانماسین کاباب دا.
خیضیرین اۆرک وئرمه‌سی خوش گلدی
بئیینیمده زئیینیم تزه‌لندی.
اۏ اؤڲود وئرمک منی إله توتدو
دَری اینجیسینده بو دیلیم اؤتدۆ.»
نیظامی بۆتۆن یارادیجی‌لیغی بۏیو اۆچ یئرده نییه «تۆرکی» یۏخ «دَری» دیلینده یازدیغینین نه‌دن‌لرینی بیزه چاتدیرماق ایسته‌ییر. هر اۆچۆنده ده، أصلینده نیظامی إتنیک کیم‌لیڲینی آیدینجاسینا اۏخوجویا چاتدیریر. نیظامی إتنیک اۏلاراق تۆرک، دیلی ده تۆرکی دیر. ایکی قاباقکی آچیقلاماسیندا حاکیمیت طره‌فیندن «دَری» دیلینده یازماغا مجبور اۏلدوغونو بیلدیرسه ده، اۆچۆنجۆ آچیقلامادا معنوی بیر قایناق اۆزه‌ریندن باشقا دیلده یازدیغینی سؤیله‌ییر. طبیعی اۏلاراق سیاسی آچیقلامادان اینامجیل (إعتیقآدی ) بیر آچیقلامایا اۆز توتوب ایلهام اۆزریندن خیضیرا سیغینماسی ایله بلکه ده دیل سۏرونو باسقیسینی اؤزۆنۆن ده حؤکومتین ده بۏینوندان آچماق ایسته‌ییر.
بوندان باشقا، «دَری» سؤزجۆڲۆنۆ ایکی آیری بئیتده ده گتیریر. شرف‌نامه کیتابینین یۏخاریدا گتیردیڲیمیز بؤلۆمۆنده « دَری دیلینده نظم یازماق نیظامی‌نین ایشی، دَری دیلینده شئعر یازماق اۏنا یاراشان دیر» دئییر:
«نظامی که نظم دَری کار اوست
دَری نظم کردن سزاوار اوست.»
سون اۏلاراق «ایقبال‌نامه» کیتابینین سۏن صفحه‌سینده ده یازدیغی أثرین « دَری » دیلده اۏلدوغونو بئله وورقولاییر:
«به پایان شد این داستان دَری
به فیروزفالی و به نیک‌اختری.»
«سۏنا چاتدی بو دَری داستان بوردا
یاخشی بیر بخت ایله، یاخشی بیر شانس'لا.»
نیظامی‌نین یازدیغینا دایاناراق حاکیمیت‌لر طرفیندن دستکله‌نیب یاییلمیش دیل فارسیجا یۏخ دَری دیلی اۏلوب. آتا-بابا دئییم‌لریمیزدن هله ده دیلیمیزده ایشله‌نن «دری-وری دئمک» تئرمینی آنلاشیلماز، بیر-بیرینه ایلگیسی اۏلمایان سؤزلر دئین بیریسینه دئییلیر. بو دئییم حتتا فارس‌لارین دا آراسیندا ایشلنمکده دیر.
سۏن اۏلاراق نیظامی خۏسرۏو-شیرین منظومهسینین سۏن‌لاریندا شیرین‌ین اؤلۆمۆ ایله یاشام یۏلداشی آفاق خانیمین اؤلۆمۆنۆ آنیب یازدیغی دۏققوز سطیرلیک بیر مرثییه‌ده (ائلئگییادا) آفاق خانیمین قیپچاق تۆرک‌لریندن اۏلدوغونو یازاراق یولداشینین دا اؤزۆنۆن ده تۆرک اۏلدوغونو بیر داها وورقولاییر:
«چو تُرکان گشته سوی کوچ محتاج
به تُرکی داده رختم را به تاراج
اگر شد تُرکم از خرگه نهانی،
خدایا تُرک‌زادم را تو دانی.»
«تۆرک‌لر کیمی کؤچه مؤحتاج اۏلوبدور
إو-ائشیڲیمی تۆرک‌لۆک'له داغیدیبدیر.
تۆرکۆم بو اوجا چادیردان گیزلندی'سه، ایلاهی! تۆرک‌دن دۏغولموشومو سن اؤزۆن بیلرسن.»
نیظامی‌نین سادالادیغیمیز بئیت‌لرده آیدینجاسینا تۆرک اۏلدوغونو اؤز دیلیندن دینله‌دیک. آنجاق اۆسته‌لیک اۏنون تۆرک تعصۆبۆنۆ ده أثرلرینده گؤرۆنجه هئچ بیر شاعیرین نیظامی‌جه تۆرک کیم‌لیڲینه دۆشکۆن اۏلدوغونو گؤره بیلمه‌ریک.
متن
نیظامی‌نین إتنیک کؤکۆ یاخود میللی کیم‌لیڲی ۲۰-نجی یۆزایل‌لیڲین سۏن‌لاریندان باشلایاراق داها گرگین بیر دورومدا دارتیشمالارا مئیدان اۏلدو.
کؤهنه ایمپئراتۏرلوق‌لارین چؤکمه‌سی، سۏمورقاچی‌لیغین بڲه‌نیلمزلیڲی، میللت‌لرین اؤزآغالیق منطیقی، باغیم‌سیزلیق سئوداسی میللی اویانیشین بیرباشا وئریمی ایدی. اؤزلشمه‌ڲه اۆز توتان میللت‌لر اؤز میللی-معنوی دڲرله‌رینی دریندن تانیییب دۆنیایا اؤز میللی دڲرله‌ری کیمی تانیتدیرماغا باشلادیلار.
بو اورتامدا أسکی دۆشۆنجه‌لرین زنجیریندن قورتولا بیلمه‌ییب یئنیدن ایمپئراتۏرلوق خولیاسینا دۆشن بعضی میللت‌لر باشقا میللت‌لرین وارلیغینی بئله اؤزلرینه سیغیشدیرا بیلمه‌ییب اۏنلارین مادی -معنوی وار-دؤولتینه أل قۏیماق ایسته‌دیلر. نیظامی‌نین میللی کیم‌لیڲی ده بو أسکی دۆشۆنجه‌دن چیخا بیلمه‌ین‌لرین خولیاسیندا یییه‌لنمک ایسته‌نیلن معنوی ثروت‌لردن ایدی.
لاکین نیظامی سانکی اۏ واخت بو دورومو دۆشۆنۆرمۆش. اۏنا گؤره ده یاراتدیغی بئش کیتابیندا إله دقیق ایزلر بوراخیب کی اۏنون میللی کیم‌لیڲی ، آنا دیلی، یاشادیغی شهری و اؤلکه‌سی، گنجه شهرینین شنبه گئجه‌سینده‌کی زلزه‌له‌سی، اۏ واختداکی یئرلی دؤولتین اۏ زلزه‌له‌ده‌کی آوادان‌لیق ایش‌لری، یئرین کۆره‌وی اۏلماسینا ایشاره‌سی، دینی اینامی، أخلاقیات (إتیکا)، باشقا خالق‌لارا اۏلان مۆناسیبتی، اۏخودوغو دیل‌لر، کیتاب‌لار، سیاسی دۆشۆنجه‌سی، حؤکومت فلسفه‌سی، دۆنیا میف‌لری، حتتا آرزولادیغی «مدینه-یی فاضیله»سی (یوتۏپییاسی) بئله آیدینجاسینا آنلاشیلا بیلیر.
إرنئست رئنان یازیر: «هر بیر اولوس یاشار بیر روح، روحانی بیر پرینسیپ دیر. أصلینده بیر اۏلان ایکی شئی بو روحو اۏلوشدورور (تشکیل إدیر). بیری کئچمیش، بیری ده گله‌جک دیر. بیری زنگین بیر میراثین بیرلیکده مالیک اۏلماق آنی‌لاری، ایکینجی ایسه بیرلیکده یاشآماق ایسته‌ڲی، آتا-بابالاردان قالمیش دڲرلی بیر میراثی بیرلیکده قۏروماق ایراده‌سی دیر.» آردیجا دا یازیر: «بیر اولوس بؤیوک بیر هم‌رأی‌لیک دیر.
بو هم‌رأی‌لیک کئچمیشده وطنداش‌لارین فداکارلیغی ایله، گله‌جکده ده بو فداکارلیق‌لاری إده بیلمک دۆشۆنجه‌سیندن یارانیر.» نیظامی آذربایجان خالقینین روحوندا یارانیب یاشانمیش گؤزل‌لیک‌لری، میللی-معنوی دڲرله‌ری گله‌جک نسیل‌لره دڲرلی بیر میراث کیمی بوراخا بیلیب. بو دڲرله‌ری قۏروماق اۆچۆن گله‌جک نسیل‌لریمیزی بیرلشدیریب گۆجلۆ بیر میللت اۏلدوقلارینی هر زامان دۏغرولدا بیلسین دئیه نیظامی کیمی بیلگین بابالاریمیزین میراث قۏیدوغو زنگین دڲرلر وار-دؤولتی دۆنیانین باشقا هئچ ثروتی ایله اؤلچۆلۆب توتوشدورولاسی دڲیل. فرانتس فانون دا اویقارلیغی (مدنیتی) بیر خالقین روحونون گؤزلجه‌سینه بیان إدیلمه‌سی بیلیر. نیظامی آذربایجان خالقینین روحونو أن إستئتیک بیچیمده دۆنیایا، إله‌جه ده اؤز خالقینا چاتدیرماغا چالیشیب. بو آراشدیرما دا اۏ عظمت‌لی میللی-معنوی میراثین میللی کیم‌لیڲینی أثرین اؤز ایچیندن آراشدیریب یئنی نسیل‌لره چاتدیرماغی میللی-معنوی بیر وظیفه بیله‌رک قلمه آلینیبدیر.
ألده‌کی آراشدیرمادا «خمسه»نین متنیندهکی ایزلردن نیظامی‌نین میللی کیم‌لیڲینی آیدینلادان ایزلر تقدیم اۏلوناجاق. نیظامی هر منظومه‌سینی آللاه'ین آدی حؤرمتینه باشلاییر. ایکینجی یئرده ایسلام پئیغمبه‌ری محمدین حؤرمتینه سؤیله‌دیڲی سئوگی دۏلو گؤزلّه‌مه‌لر گلیر. ماراقلیسی بو دیر کی هر بئش کیتابینین باشیندا تام سئوگی و سایقی ایله آنیب مئعراجیندان سؤز آچدیغی پئیغمبه‌ری ده یئری گلدیکده تۆرک آدلاندیریر. اؤرنک اۆچۆن پئیغمبه‌رین خۏسرۏو پرویزه یازدیغی نامه بؤلۆمۆنده‌کی بو بئیت‌لرده:
«زهی پیغمبری کز بیم و امید
قلم راند بر افریدون و جمشید
زهی تُرکی که میر هفت خیل است
ز ماهی تا به ماه او را طفیل است
زهی بدری که او در خاک خفته‌ست
زمین تا آسمان نورش گرفته‌ست.»
«فیرودین ایله جمشیدی قۏرخودوب اومود وئرمک اۆچۆن قلم چالان پئیغمبه‌ره عئشق اولسون!
یئددی میللتین سولطانی اۏلان تۆرکه عئشق اۏلسون!
بالیقدان توت آیا، طوفئیلیسی اۏلانا عئشق اولسون!
تۏرپاقدا یاتان اۏن دؤرد گئجه‌لیک آیا عئشق اۏلسون!
نورو یئردن گؤڲه دۏلدورموشا عئشق اۏلسون!»
نیظامی نه واخت گؤزل‌لیڲه، کمالا، سئویملی‌لیڲه ایشاره إتمک ایستدیکده – ایستر بیر اینسان اۏلسون، ایستر طبیعتده – ایشاره ائتدڲی گؤزه‌لی «تۆرک» آدلاندیریر. اؤرنک اۆچۆن:
«تُرک سمن خیمه به صحرا زده
ماهچه خیمه به ثریا زده»
یاز فصلینده «یاسه‌من» آغاجی قدیم‌لردن آذربایجان‌داکی إولرین گئنیش حیط‌لرینین بزه‌ڲی ایدی. چۏخ گؤزل‌لیڲی اۏلان بو گۆل آغ دا اۏلار بنؤوشه‌یی ده. نیظامی بو گؤزل ایستیعاره‌ده بئله دئییر:
«تۆرک یاسه‌من چؤله خئیمه (چادیر) ووروب، سانکی آیپارا ثۆریّا بورجوندا خئیمه ووروب!» عئینی یئرده یازیر:
«هندوک لاله و تُرک سمن
سهل عرب بود و سهیل یمن.»
«لاله‌نین هیندوجاسی'یلا تۆرک سمن
عربین دڲرسیزی دیر، یمن'ین آیی.»
عیمومی‌لیکده نیظامی قاراشین اینسان‌لارین گؤزل‌لیڲینه، یارین آی کیمی آغ اۆزۆنده قارا خال‌لارا ایشاره إتمک ایسته‌ینده «هیندو» ایستیعاره‌سینی ایشله‌دیر. ایکینجی ایستیعاره‌ده یاسه‌من گۆلۆنۆ آیا بنزتمک ایله چۏخ بدیعی بیر ایستیعاره یارادیر.
نیظامی تۆرکۆ عدالتین سیمگه‌سی بیلیر. باشقا سؤز'له، عادیل اۏلمایان تۆرک، تۆرک دڲیل. سلجوقی‌لر سولاله‌سی، ملیک شاه‌ین اۏغلو، سولطان سانجار حؤکومتی واختی ایچیب سرخوش اۏلموش بیر دارقا بیر قاری ننه‌یه «گئجه‌لر سنین إوینی قۏرویان کیم دیر؟» بهانه‌سی ایله إوینه سالدیریب قارینی تپیک ایله ووروب چؤله سالیر. قاری ننه بو ظۆلمۆ سولطان سانجارا چاتدیریب سولطانی بئله‌جه تنقید إدیر:
«دولت تُرکان که بلندی گرفت
مملکت از داد پسندی گرفت
چون که تو بیدادگری پروری
تُرک نه‌ای، هندوی غارتگری!»
«تۆرک‌لرین دؤولتی اوجالان واختدا
مملکت عدالت ایله بڲه‌نیلر اۏلدو.
سن کی بیر ظالیمی بئجردیرسن'سه، تۆرک دڲیلسن، بیر چاپقینچی هیندو سان!»
سولطان سانجار ایله قاری ننه‌نین دانیشیغی ناغیلیندا نیظامی شئعر دیلی ایله پلاتۏن‌ون (أفلاطون) «جومهور/رئسپوبلیکا»، بالاساغون‌ون «قوتادغو بیلیک»، فارابی‌نین «مدینه-یی فاضیله اهلینین دۆشۆنجه‌لری» کیمی کیتاب‌لاردا اۏلان حؤکومت فلسفه‌سینین بؤلوم‌لریندن بیرینی نظمه چکیب اؤز دۆشۆنجه‌سینی ایرهلی سۆرۆر. یۏخاریدا گتیردیڲیمیز ایکی بئیت اۏ واختین سیاسی دۆشۆنجه‌سینه گؤره یۏروملانار'سا، چۏخ اؤنملی حقیقت‌لری آلانا گتیره‌جک. بیرینجی بئیتده سلجوق‌لارین حؤکومتینی خالقین دیلی ایله عدالت یایان تۆرک دؤولتی بیلدیریر. سیرادان بیر
وطنداش ایمپئراتۏرو تنقید ائده بیلیر'سه، دئمک، هر حؤکومتده دایما بعضی ایش‌آدام‌لاری‌نین آلچاق‌لیغینا باخمایاراق، اۏ حؤکومتده عدالتین، إله‌جه ده دئموکراسی‌نین حؤکم سۆردۆڲۆ آیدین دیر. ایکینجی بئیتده خالقین نیماینده‌سی کیمی چیخیش إدن قاری ننه عادیل اۏلمایانی تۆرک یۏخ، چاپقینچی هیندو بیلیر. هیندولاری سۏیقون‌چو، چاپقینچی، اۏغرو تانییان دۆشۆنجه‌نی نیظامی باشقا نئچه یئرده ده بیرباشا یاخود دۏلایی‌سی ایستیعاره ایله آییدیر (بیان إدیر). اؤرنک اۆچۆن حاجی'یلا صوفی‌نین ناغیلیندا حججه گئدن آدام إو-إشیڲینی أمین بیلدیڲی بیر صوفی‌یه تاپشیریب یۏلا دۆشۆر. حاجی کعبه زیاره‌تیندن قاییتدیقدا إوی تالانمیش گؤروب صوفی‌نین باشینا گئدیب أمانت تاپشیردیق‌لارینی گئری ایسته‌ییر.
«حاجی ما چون ز سفر باز گشت
کرد بر آن هندوی خود تُرک‌تاز»
صوفی ایسه حاجی‌نین وار-یۏخونو ووروب داشا، چیخیب باشا. بۏینونا آلدیقدان سۏنرا حاجی‌دان باغیشلانماق ایسته‌ییر. آما عئینی حالدا حاجی کیمی صاف اینسان‌لارا بئله بیر درس وئریر:
«غارتی از تُرک نبرده‌ست کس
رخت به هندو نسپرده‌ست کس.»
«هئچ کیم'سه بیر تۆرک‌دن سۏیقون گؤرمه‌ییب إو-إشیڲین هیندویا تاپشیرماییب.»
بو بئیت نیظامی‌نین یاشادیغی واختداکی خالقین هیندولارا اۏلان موناسیبتیندن باشقا عئینی حالدا شاعیرین اؤز تۆرک کیم‌لیڲینه اۏلان اۏلوملو موناسیبتینی یاخود تعصّۆبۆنۆ ده آچیقلاییر. آیری بیر یئرده نیظامی هیندولارین اۏغرو اۏلدوقلارینی داها سرتجه‌سینه آییدیر:
«گر انجیرخور مرغ بودی فراخ
نماندی یک انجیر بر هیچ شاخ
دو هندو برآید ز هندوستان
یکی دزد باشد یکی پاسبان.»
«أنجیر قوشو بوراخیلساایدی تام اؤزباشینا،
بیر أنجیر ده قالمازدی هئچ بوتادا.
ایکی هیندو هیندیستان‌دان گلرسه،
بیری اۏغرو اۏلار بیری گؤزت‌چی.»
شرف‌نامه کیتابیندا ایسگندر هیندیستانا قۏشون چکیب أله کئچیرتدیکدن سۏنرا هیندیستان شاهی باریش اۆچۆن ایسگندره دؤرد هدییه وئریر: ۱. اؤز قیزینی ۲. ایچمک'له شرابی قورتولمایان یاقوت بیر قدح ۳. بیر فیلۏسۏف ۴. بیر باجاریقلی حکیم. نیظامی هیند گؤزه‌لینی بدیعی بیچیمده بئله‌جه تعریفله‌ییر:
«مهی تُرک رخساره، هندو سرشت
ز هندوستان داده شه را بهشت
نه هندو که تُرک خطایی به نام
به دزدیدن دل چو هندو تمام!»
«تۆرک گؤرکملی بیر آی، هیندو طبیعت
هیندیستان‌دان شاها وئریلمیش جننت
خاطای تۆرکۆ دیر بو، دئمه بیر هیندو
اۆرک اۏغورلاماقدا تام بیر هیندو.»
نیظامی هیندولارا، عئینی حالدا تۆرک‌لره اۏلان موناسیبتینی هر ایکی بئیتده ده بدیعی ایستیعاره‌لر و بنزتمه‌لر'له آیدینلادیر. بوردا دا گؤزل‌لیڲی تۆرک‌لرین، اۏغرولوغو هیندولارین اؤزل‌لیڲی اۏلدوغو فیکرینی ایرهلی سۆرۆر.
هر نه‌دن داها اؤنملی اۏلان نیظامی‌نین بۆتۆن یارادیجی‌لیغیندا دریندن سئویب سایدیغی شخصیتلری ده تۆرک آدلاندیرماسی دیر. او شخصیتلردن أن باشدا گلن، مرکزی برده شهری اۏلان أرمَن خان‌لیغی‌نین – نیظامی‌نین دیلی ایله دئسک، شاه‌لیغی‌نین – شاهی، «مهین بانو» آیاماسی'یلا آد قازانمیش سمیرا خانیمین قارداشی قیزی شیرین دیر. یونان میفۏلوژی‌سینده «وفا»نین سیمگه‌سی اۏلان پئنئلوپی ترۏی ساواشیندا دنیزلرده یۏخا چیخمیش أری، اۏدیسئیوسون یۏلونو گؤزله‌دیڲی اۆچۆن هومئرین سئویملی قادین شخصیّتینه دؤنۆر. آنجاق خۏسرۏو-شیرین کیتابینداکی شیرین وفالی اۏلدوقدان باشقا داها چۏخ سئوگی و محبّتین اوستادی کیمی یالنیز ساسانی‌لر شاهی خۏسرۏو پرویزه یۏخ، بۆتۆن بشریته حقیقی سئوگی‌نین، وفانین، یۏلداش‌لیغین اوستادی اۏلاراق چیخیش إدن بیر اۏبراز دیر. بو منظوم تراژئدی أصلینده چۏخ دڲرلی بیر رۏمان دیر، آنجاق نیظامی اؤزۆ وورقولادیغی کیمی أثرینی نظم دیلی ایله یازماسینا اۆستۆنلۆک وئریب اۏ یۏلو بیله‌رک سئچیبدیر. نیظامی فخر ائتدیڲی وفا سیمگه‌سی، شیرین‌ی بدیعی بیر آبارتمادا (موبالیغه‌ده) بئله‌جه تعریفله‌ییر:
«چنان در سر گرفت آن تُرک طَنّاز
کزو خسرو نه، کیخسرو کشد ناز .
چو گُرد ار دل ستاند، سینه جوید
گرش خانه دهی، گنجینه جوید.»
«اۏ نازلی تۆرک إله توتدوردو نازی
خۏسرۏو قالسین، چکر کئیخۏسرۏو نازی.
قورد تک اۆرک ایستر'سه، باغیر آلار
إوی وئرسن اۏنا، دفینه آرار.»
بو ایکی بئیتده شاعیر شیرین‌ین تۆرک اۏلدوغونو رسمی بیچیمده وورقولاییب اۏنون میللی کیم‌لیڲینی آچیقلایاراق خۏسرۏولاری، کئیخۏسرۏولاری اۏنون آیاغی آلتینا سالیر. شیرین ایسه اؤز کیم‌لیڲینی خۏسرۏو پرویزه یازدیغی نامه‌ده بئله‌جه آچیقلاییر:
«نه تُرک این سرا، هندوی این بام
شهنشه را چنین داده‌ست پیغام
که گر مهمان مایی ناز منمای
به هر جاکت فرود آرم فرود آی.»
«بو سارایین تۆرکۆ یۏخ، بیر هیندوسو
پادشاها بئله بیر ساو وئریبدیر
بیزیم قوناغیمیزسان'سا، ناز إتمه،
هارادا أمر إتسم، اۏرادا اۏتور.»
شیرین‌ده اۏلان اؤزسایقی، اؤزسئوگی، سیاست، قۏچاق‌لیق، دیک‌باشلی‌لیق ایکینجی بئیتده اؤزۆنۆ آیدینجاسینا گؤرسه‌دیر. خۏسرۏو پرویزه یئرینی بیلدیرمکدن چکینمیر. یئنه شیرین بیر باشقا یئرده بیر داها اؤز میللی کیم‌لیڲینی قاراگؤز تۆرک اۏلاراق بیلدیریر:
«جهانداران که تُرکان عام دارند
به خدمت هندویی بر بام دارند
من آن تُرک سیه چشمم بر این بام
که هندوی سپیدت شد مرا نام.»
«تۆرک‌لرین چۏخلو دۆنیا فاتئحی وار
قول‌لوق'چۆن دام‌لاریندا هیندوسو وار.
بو دام اۆسته اۏ قاراگؤز تۆرک أم من
کی آدیم آغ هیندون اۏلوب دیر سنین.»
اۆچۆنجۆ یئرده شیرین تۆرکلۆڲۆنه اؤیۆنه‌رک
خۏسرۏو پرویزه بئله یازیر:
«هنوزم هندوان آتش پرستند
هنوزم چشم چون تُرکان مستند»
هله ده هیندولار اۏدا تاپینیر
هله ده گؤزلر کئفلی تۆرک‌لر کیمی دیر.»
آردیجا خۏسرۏو پرویزه یازدیغی نامه‌ده (مکتوب‌دا) شیرین اؤزگۆونج ایله اؤزسایقی‌سینی میللی کیم‌لیڲی ایله بیر آرادا گتیریر:
«به غمزه گرچه تُرک دلستانم
به بوسه دل‌نوازی نیز دانم
ز بس کآورده‌ام در چشمها نور
ز تُرکان تنگ‌چشمی کرده‌ام دور.»
«ناز إتمکده، باخمایاراق، اۆرک‌لر فتح إدن تۆرک أم، اؤپوش ایله اۆرک اۏخشاماغی دا من بیلیرم.
اۏ قدر گؤزلره نور گتیرمیشم تۆرک‌لردن
خیرداگؤزلۆلۆڲۆ اوزاقلاشدیرمیشام.»
نیظامی شیرین‌ین دیلی ایله ناز-قمزه‌سی ایله اۆرکلری فتح إدن شیرین‌ین تۆرک اۏلدوغونو بیر داها وورقولایاراق چین تۆرک‌لری‌نین (تۆرکوستان‌داکی تۆرک‌لری‌نین) گؤزلرینین کیچیک بادام کیمی اۏلدوغونا ایستیعاره ائده‌‌رک تۆرک میللتی‌نین باشقا گؤزل‌لیک‌لرینه ایشاره إدیر.
بیر آیری نامه‌ده شیرین بیر داها اؤز میللی کیم‌لیڲینی عرب دیلینی، باشقا سؤزله اؤزگه دیل‌لری بیلن ساوادلی تۆرک‌لردن اۏلدوغونو وورقولایاراق بیلدیریر:
«نه آن تُرکم که من تازی ندانم
شکن کاری و طنازی ندانم.»
«عرب دیلی بیلمه‌ین تۆرک دڲیلم اوتاندیرماق، ناز إتمه‌ڲی بیلمه‌ین تۆرک دڲیلم.»
نیظامی خۏسرۏو-شیرین منظومهسینده ۳۸ یئرده «تۆرک»، «تۆرک‌لر»، «تۆرکۆستان» سؤزجۆک‌لرینی ایشله‌دیر.
لئیلی-مجنون منظومهسینده عرب إل‌لریندن اۏلان لئیلی‌نی ده نیظامی اۆرکلری چالماقدا تۆرک تقدیم إدیر:
«ماه عربی به رخ نمودن
تُرک عجمی به دل ربودن»
اؤزۆنۆ گؤرستمکده عرب آیی
اۆرک چالماقدا'سا بیر «عجم» تۆرکۆ.»
مجنونون آتاسی لئیلی‌نی مجنون اۆچۆن ایسته‌مه‌ڲه گئدیب ألی‌بوش قاییدیر، مجنون دا لئیلی‌نین عشقینده آه-ناله إده‌رک ایکی یئرده «تۆرک» سؤزجۆڲۆنۆ ایشله‌دیر:
«تُرکانه ز خانه رخت بر بست
در کوچگه رحیل بنشست»
«تۆرک‌لر کیمی إوده‌ن باش آلیب گئتدی
آیری‌لیغین کؤچ یئرینده اۏتوردو.»
«تُرکی که شکار لنگ اویمآماجگه خدن اویم.»
«بیر آخساق اۏوو اۏلموشام اۏ تۆرکۆن اۏخونون نیشان یئری أم اۏ تۆرکۆن.»
لئیلی‌نین حالی‌نین تعریفینده نیظامی بئله یازیر:
«می‌کرد به وقت غمزه سازی
بر تازی و تُرک تُرک‌تازی»
«نازلانیب قمزه إدنده، عربه ده
تۆرکه ده تۆرک کیمی سینه گرردی.»
لئیلی بۏستانا تاماشایا چیخاندا عرب‌لرین آراسیندا مسکن سالمیش تۆرک‌لرین اۏباسینا توش گلیر. بوگۆنکۆ عیراق‌ین قوزئی بؤلگه‌سینده یئرله‌شن تۆرکمن‌لر عرب لهجه‌سی ایله دانیشدیق‌لارینا باخمایاراق، اؤزلرینی آذربایجان تۆرک‌لری، بایات إلی بیلیر. نیظامی او تۆرک‌لره اۏلان تعصّۆبۆنۆ بئله‌جه گؤرۆنتۆله‌ییر:
«تُرکان عرب نشینشان نام
خوش باشد تُرک تازی اندام
در حلق آن بتان چون حور
می‌رفت چنان که چشم بد دور.»
«آدلاری عرب‌لر آراسیندا اۏتوران تۆرک‌لر
عرب انداملی تۆرک نه ده خوش اۏلار
او بوت‌لرین حالقاسیندا بیر حوری کیمی
إله گئدیردی یامان گؤزدن ایراق!»
نیظامی لئیلی-مجنون منظومهسینده اۏن ایکی یئرده «تۆرک»، «تۆرکانه»، «تۆرک‌تاز» سؤزجۆک‌لرینی ایشله‌دیر.
«یئددی گؤزل» آدلی اۆچۆنجۆ مؤحته‌شم أثرینده ده نیظامی میللی کیم‌لیڲینه اۏلان باغلی‌لیغینی، نییه اؤز آنا دیلینده یازماغا ایجازه‌سی اۏلمادیغینی کیتابین باشیندا آچیقلایاراق، داها گئنیش سوییه‌ده سرگیله‌ییر. اژداهانی اؤلدۆرۆب اۆچ یۆز دوه یۆکۆ دفینه‌نی پایلادیقدان سۏنرا خۏورنق سارایینا قاییدان بهرام سارایین ایچینده قاپی‌سی باغلی ساخلانان بیر اۏتاغا توش گلیب قاپی‌سینی آچدیریر. اۏ اۏتاغین دووارلارینداکی رسم‌لرده بهرام یئددی گؤزلین شکیل‌لرینی گؤرۆر. بورادا آنلام باخیمیندان چۏخ اؤنملی اۏلان اۏ یئددی اؤلکه‌نین شاه‌لاری‌نین قیزلاری‌نین آدلاری دیققه‌ته لاییق دیر. هیند شاه‌زاده‌سی‌نین آدی «یۆرک»، چین (تۆرکۆستان) خاقانی‌نین قیزی‌نین آدی «ییغماناز»، خارزم شاه قیزی‌نین آدی «ناز پری»، ساقلاب شاه‌ین قیزی‌نین آدی «نسرین‌نوش»، مغریب (مراکئش) شاهی‌نین قیزی‌نین آدی «آرزئیتون»، روم قئیصری‌ُنین قیزی‌نین آدی «هومای»، کسرانین قیزی‌نین آدی «دورستی». یئددی شاه‌دان بئشینین قیزلاری‌نین آدی تۆرکی آدلار دیر.
نیظامی بو سیاستی ایله اۏ واختداکی تۆرک جۏغرافییاسینی تۆرکی آدلارین یاراتدیغی مؤحته‌شم بیر تابلۏدا خریطه‌یه آلیب. دؤردونجو کیتابیندا ایسگندرین دیلی ایله بو جۏغرافییانی داها آیدین تصدیق ائتدیره‌جک.
یئددی گؤزل أثرینده أن چارپیجی چیخیش بهرام شاه‌ین ایران‌لی‌لارا اۏلان موناسیبتی دیر. بو موناسیبتین کؤکونو بیلمک اۆچۆن بهرام شاه‌ین ناغیلینی قیساجا بورادا گتیرمه‌لی ایک. يیرمی ایل اوشاق‌سیزلیق‌دان سۏنرا بیریجیک تاپدیق اۏغلو بهرامی یزدگیرد مۆنججیم‌لرین تکلیفی ایله یمن پادشاهی نئعمانا أمانت إدیر. یمن شاهی بهرام‌ین شرفینه روم‌دان سیمنار آدلی بیر مئعمار گتیرتدیریب خۏورنق سارایینی تیکدیریر. سارایین تیکینتی‌سی بیتدیکدن سۏنرا نئعمان سیمناری سارایین أن اوجا یئریندن یئره آتدیریب اؤلدۆرتدۆرۆر. سۏنرا دا اؤزۆ راهیب اۏلوب یۏخا چیخیر. وزیری مونذیر شاه اولور. اۏغلو نئعمان'لا بیرلیکده بهرامی دا بؤیۆدۆر. بهرام عرب، دری، یونان دیل‌لرینده درس‌لر آلیر. بهرام اورادا إله آد-سان قازانیر کی اۏنا «نجم-ول یمانی» یعنی یمن اولدوزو آیاماسی وئریرلر. بهرام اژداهانی اؤلدۆرۆب اۆچ یۆز دوه یۆکۆ دفینه‌نی پایلاشیر. اۏن دوه یۆکۆ آتاسی یزدگیرده، اۏن دوه یۆکۆ مۆنذیر ایله اۏغلو نئعمانا، قالانین دا باشقالارینا پایلاییر. یزدگیرد اؤلدۆکدن سۏنرا ایران‌لی‌لار قورولتای قوروب بو خبری بهرام‌دان گیزلتمک'له اۏنو شاه اۏلماقدان محروم إتمک ایسته‌ییرلر. چۆنکی اۏنلارین نظرینده بهرام عرب‌لر آراسیندا بؤیۆمۆشدۆ و اۏ اۏرتام‌دا بؤیۆمۆش بیری‌سی عجه‌مه – عرب اولمایان، عرب دیلی بیلمه‌ین، دیل قانماز – حاکیم اۏلا بیلمزدی. اۏلسا، ایران‌لی‌لارین وار-دؤولتینی عرب‌لره پایلایاجاق. نیظامی اۆچ-دؤرد بئیتده ایران‌لی‌لارین عیرق‌چی دۆشۆنجه‌سینی اینجه‌لیک'له اۏخوجویا چاتدیریر. ایران‌لی‌لارین بو داورانیشی بهرام‌ین قولاغینا چاتیر. اۏنون بو دورومدا ایران‌لی‌لارا اۏلان موناسیبتی چۏخ دیققه‌ته لاییق دیر:
«گرچه ایرانیان خطا کردند
کز دل آزرم ما رها کردند
در دل سختشان نخواهم دید
نرمی آرم که نرمی است کلید
با همه سگدلی شکار منند
گوسپندان کشت‌زار منند
گرچه در پشم خویشتن خسبند
همه در پنبه‌زار من خسبند
به که بدعهد و سنگدل باشند
تا ز من عاقبت خجل باشند.»
«باخمایاراق ایران‌لی‌لار یانیلدیلار
اۆرک‌لرینده بیزه اۏلان سئوگینی بوراخدیلار
اۆرکده اۏنلارا قارشی آجیق ساخلآمایاجاغام، یوموشاق‌لیق آچار دیر، یومشاق اۏلاجاغام
نه قدر ایت اۆرک‌لی اۏلسالار دا اۏووم دیرلار
تارلامدا اۏتلایان قۏیون‌لاریم دیرلار
اؤز یۆن‌لرینده یاتماقلارینا باخما
هامیسی پامبیق تارلامدا یاتانلار دیرلار
وفاسیز، داش اۆرک‌لی اۏلسالار داها یاخشی دیر، سۏنوندا قارشیمدا باشی‌آشاغی اۏلارلار.»
بو بئیت‌لری نیظامی آذربایجان‌لی‌لارا گؤره دئسه ایدی، ألده‌کی مقاله‌نین آراشدیریجی‌سی هئچ واخت اۏنو آذربایجان شاعیری حئسابلامازدی.
یئددی گؤزل أثرینده نیظامی بهرام شاه‌ین «فیتنه» آدلی کنیزی‌نین ناغیلیندا قیزین إتنیک کیم‌لیڲینه ایشاره إدرک «تاتار» ایله «چین»ین بیر اؤلکه اۏلدوغونو آییدیر. بهرام شاه'لا اۏوا گئدن فیتنه شاه‌ین اۏولادیق‌لارینا تعریف سؤیله‌مکده دؤزۆب سسینی چیخارتمیر. بهرام'ا بو دوروم آغیر گلیب بئله دئییر:
«گفت کای تنگ چشم تاتاری
صید ما را بچشم در نآری؟»
«دئدی: إی بادام‌گؤزلۆ تاتار قیزی
گؤزۆوه گلمیر اۏولادیق‌لاریمیز؟»
نئچه سطر سۏنرا دا:
«گفت شه با کنیزک چینی:
دستبردم چگونه می‌بینی؟»
شاه چینلی کنیزه بئله سؤیله‌دی:
«ألده إتدیک‌لریمی نئجه گؤرۆرسن؟»
عئینی آدامی، فیتنه‌نی، شاه کیمی رسمی بیر مقامین دیلی ایله بیر یئرده تاتار، آزجا سۏنرا چینلی خیطاب إتمک أصلینده اۏ واختین چین ایله تاتاریستان یاخود تۆرکۆستان‌ین عئینی اؤلکه اۏلدوغونو وورقولاییر. ف. لوکاس‌ین ۱۸۲۳-ده‌کی خریطه‌سی ده بو فرضییه‌نی دۏغرولدور.
فیتنه بهرام شاه‌ین دۆشۆنجه‌سینه اۏلان تنقیدی‌نین دوز اۏلدوغونو إیلم‌جیل بیر درس ایله إله باشا سالیر کی شاه فیتنه‌دن مین‌لر دؤنه عۆذر ایسته‌مک زۏروندا قالیر. نیظامی بو دورومو ایکی بئیتده چۏخ اینجه‌لیک'له چاتدیریر:
«شاه تشنیع تُرک خود بشناخت
هندوی کرد و پیش او درتاخت.»
«شاه اؤز تۆرکۆنۆن قیناغینی بیلدی
هیندولوق إدیب قارشی‌سیندا چاپیتدی.»
«گفت اگر خانه گشت زندانت
عذر خواهم هزار چندانت!»
«دئدی: «إو سنه زین‌دان اۏلوبدور'سا،
عۆذۆر ایسته‌ییرم مین‌لر قاتیجا!»
یئددی گؤزل منظومهسینین بیر باشقا بؤلۆمۆ بهرام شاه ایله چین شاهی، خان خاقان آراسیندا باش وئرمیش اۏلای‌لار دیر. باشدا گلن اؤنملی فاکت چین ایمپئراتۏرونون آدی دیر. نیظامی اۏنو «خان خاقان»، چین اۏردوسونو ایسه «تۆرک قوشونو» آدلاندیریر. اوریژینال متندن اؤرنک:
«خان خاقان روانه گشت ز چین
کرد سیصد هزار مرد گزین»
«خان خاقان چین‌دن یۏلا دۆشدۆ
ساواش اۆچۆن ا ۆچ یۆز مین کیشی سئچدی.»
«خان خاقان چو گوش کرد پیام
کز جهان ناپدید شد بهرام»
«خان خاقان چون بو خبری ائشیتدی
کی بهرام دۆنیادان یۏخا چیخیبدی»
بهرام خان خاقان‌ین گتیردیڲی تۆرک قۏشونو قارشی‌سیندا دایانا بیلمدیڲینی گؤرۆب تاکتیک اۏلاراق شاه‌لیقدان چکیلیب دؤولتی قوهوم‌لاریندان بیرینه تاپشیریر. خان خاقان بو دورومو ائشیتجک اۏردو یۆرۆتمکدن واز کئچیب أڲلنجه‌یه باشلاییر. بهرام‌ین تاکتیکی آلینمیشدی. تۆرک اۏردوسونا قارشی سالدیرمایا چیخیر.
«تُرک از آن تُرک‌تاز ناگه او
کانچنان زخم دید از ره او
آهن شه که سخت جوشی کرد
لشکر تُرک سست کوشی کرد.»
«تۆرک اونون آمان‌سیز تۆرک هۆجومون‌دان
إله یارا آلدی کی گل گؤره‌سن
شاه‌ین پولاد قیلینجی اۏینادیقدا
تۆرکۆن قۏشونو قالدی سۆست‌لۆڲۆنده.»
آز سۏنرا بیر داها نیظامی بهرام شاها قارشی ساواشان چین اۏردوسونو «تۆرک قۏشونو» آدلاندیریر:
«لشکر تُرک را ز دشنهء تیز
تا به جیحون رسید گرد گریز.»
«جئیهونا چاتدی سۆنگۆ قۏرخوسوندان تۏز-دومان تۆرک قۏشونونون قاچماغیندان.»
بهرام شاه یئددی گؤزل پوئماسیندا یئددی گونبذ سارای‌لارینی تیکدیردیکدن سۏنرا ایلک گؤرۆشۆنده قارا گونبذ سارایینداکی هیند شاه‌زاده‌سی‌نین یانینا گئدیر. نیظامی او شاهزاده‌نین گؤزلرینین گؤزل‌لیڲینه ایستیعاره إتمک اۆچۆن تۆرک گؤزلو هیندوزاده آدلاندیریر:
«آهوی تُرک‌چشم هندو زاد
نافهء مشک را گره بگشاد.»
«اۏ هیندوزاده تۆرک گؤزلۆ جئیران
مۆشکۆن گؤبڲین‌دن دۆیۆنۆ آچدی.»
آرتیرمالی ییق بو آراشدیرمادا قایناق کیمی ایشله‌دیلمیش أل‌یازما نۆسخه‌سینده هیند شاه‌زاده‌سی‌نین آدی ایلک کز «یۆرک»، سۏنرا ایسه «غورک خاتون» اۏلاراق قلمه آلینیب. هیند شاه‌زاده‌سی‌نین بهرام شاها دئدیڲی ناغیل فیکریمیزه گؤره دۆنیا میف‌لری آراسیندا «تقوا» قاورامینی اینسان‌لارا چاتدیرماق اۆچۆن دئییلمیش أن گؤزل ناغیل دیر. بو ناغیلدا باشاباش قارا گئیمیش شاه‌ین نییه قارا گئیمه‌سی، چین ویلایتینده مدهوش‌لار شهرینه گئدیب اۏرادا باشینا گلن‌لر میفیک بیر دۆنیادا تانریچالارین، ملک‌لرین آراسیندا یاشادیغی خاۏوسدا گؤرۆنتۆله‌نیر. شاها تقوا، آرین‌لیق، دؤزۆملۆلۆک اؤرگتمه‌ڲه چالیشان تانریچانین آدی بو مقاله‌نین ماراق یئری دیر. اۏ تانریچا اؤزۆنۆ ناغیلداکی شاها بئله‌جه تانیتدیریر:
«گفت آن تُرک نازنین‌اندام:
«نازنین تُرک‌تاز» دارم نام
گفتم: از همدمی و هم‌کیشی
نام‌ها را بود به هم خویشی
تُرک‌تاز است نامت ای عجب است
تُرک‌تازی دگر مرا لقب است
خیز تا تُرک‌وار درتازیم
هندوان را در آتش اندازیم»
«اۏ نازه‌نین انداملی تۆرک دئدی
آدیم نازه‌نین تۆرک‌تاز دیر، بیل
دئدیم هم‌دم، هم‌مرام اۏلماغیمیز
اۆزۆندن آدلاریمیز قۏهوم دیر، بیل
نه عجب دیر کی آدین تۆرک‌تاز دیر
منیم آیامام دا، بیل، تۆرک‌تاز دیر
دور تۆرک‌لر کیمی آتیمیزی چاپاق
هیندولاری اۏد-آلۏولارا آتاق.»
ناغیلین باشقا یئرینده تۆرک‌تاز آدلی تانریچانی تۆرک تقدیم إدیر:
«تُرک من رحمت آشکارا کرد
هندوی خویش را مدارا کرد.»
«منیم تۆرکۆم رحمتین آشکار إتدی
اؤز هیندوسو ایله یاخشی کئچیندی.»
آزجا ایره‌لیده بیر داها او تانریچانی تۆرک تقدیم إدیر:
«چون دگر باره تُرک دلکش من
در جگر دید جوش آتش من»
«چۆن بیر داها اۆرک اۏخشایان تۆرکۆم
جیڲه‌ریمده گؤردۆ قاینار آلۆوو.»
خاۏسا گئدن شاه – ایختیاریندا اۏنجا ناز-نعمت، گؤزل پری‌لر اۏلدوغونا باخمایاراق – تانریچا'یلا بیر آرایا گلمک إحتیراصی‌نین آلۏولاری ایچینده ایلان کیمی قیوریلیب قالمیشدی. اۏنون بۆتۆن آرزوسو اۏ گؤزل‌لر گؤزه‌لی تانریچایا یئتیشمک ایدی. اۏ اؤز آرزوسونو بئله‌جه دیله گتیریر:
«در تمنا که چون شب آید باز
می خورم با بتان چین و طراز
زلف تُرکی درآورم بکمر (به کمر)
دل‌نوازی در آورم بجگر (به جگر)»
«آرزوم اۏ ایدی گئجه گلدیکده
چین و طاراز بۆت‌لری'له مئی ایچم
تۆرکی زۆلفۆ بئله‌جه‌ن گتیره بیلم
اۆرک اوخشاماغی جیڲه‌ره چکه بیلم.»
بو ناغیلداکی شاهی تانریچا نه قدر دؤزمه‌ڲه چاغیرسا دا، اۏ دؤزه بیلمه‌ییب سۏنوندا إحتیراصینا إنیک دۆشۆر. تانریچا ایسه شاه‌ین إحتیراصلی ایسرارلاری قارشی‌سیندا اۏندان گؤزلرینی یومماق ایسته‌ییر. شاه بیر آن گؤزلرینی یوموب آچدیقدا اؤزۆنۆ ناغیلین باشلاریندا خاۏسا گلدیڲی سبدین ایچینده گؤرۆب نئجه بیر نئعمت‌دن محروم اۏلدوغونو آنلایینجا یاشامینین سۏنوناجان باش‌دان باشا قارا گئیینیب سوسقون‌لوغا دالیر. شاه اؤز حسرتینی آشاغییداکی بئیتده بئله‌جه آچیقلاییر:
«مانده چون سایه‌ای ز یابش (تابش) نور
تُرک‌تازی ز تُرک‌تازی دور»
«بیر کؤلگه کیمی ایشیق بولمازدان
بیر تۆرک‌تاز آیری دۆشۆب تۆرک‌تازدان.»
بو بئیتده بیرینجی «تۆرک‌تاز» شاه‌ین اؤز شخصیتینی تمثیل إدیر. اۏ تانریچانین اؤیۆدلرینی دینله‌مه‌ییب ایسته‌دیڲینی ألده إتمک اۆچۆن دؤزمزدن بیردن بیره سالدیریر. ایکینجی «تۆرک‌تاز» ایسه خاۏسداکی تانریچانین آدی دیر.
ایکینجی گئجه بهرام شاه چین خاقانی‌نین قیزی، ییغماناز خاتین‌ین یانینا گئدیر. ییغماناز خاتین شاها عیراق شهرلری‌نین بیرین‌ده‌کی شاه‌ین ناغیلینی دئییر. سئودیڲی قادین‌لاردا وفا گؤرمه‌ییب قادین‌لارا نیفرت إدن اۏ شاها بیر گۆن چینلی بیر کؤله‌ساتان نئچه دنه بیری بیریندن گؤزل کنیز گتیریر. اۏنلارین آراسیندا بیری هامی‌سیندان گؤزل ایدی. شاه اۏندان خوشلانیر. نیظامی او گؤزه‌لی ده تۆرک خیطاب إدیر:
«گرچه زان تُرک دید عیّاری
همچنان کرد خویشتنداری»
«اۏ تۆرک‌دن دۆزنبازلیق گؤردۆڲۆنه باخمایاراق، ساخلایا بیلدی اؤزۆن شاه تمکینلی اۏلاراق.»
عئینی ناغیلین سۏنوندا بیر داها اۏ گؤزل کنیزی «سوسن خوی‌لو تۆرک» آدلاندیراراق تۆرک‌لۆڲه اۏلان تعصّۆبۆنۆ بئله‌جه آییدیر:
«چون چنان دید تُرک سوسن خوی
راه دادش به سرو سوسن بوی.»
«إیله گؤردۆکده اۏ سوسن خوی‌لو تۆرک
سوسن‌اییلی سروینه یۏل وئردی.»
قئیصه‌رین قیزی هومایونون بهرام شاها دئدیڲی خئیر ایله شررین ناغیلیندا بیر داها نیظامی گؤزل‌لیکدن سؤز آچاندا قوردون قیزینی دا «تۆرک گؤزلۆ گؤزل» آدلاندیریر:
«گُرد را بود دختری بجمال (به جمال)
لُعبتی تُرک چشم و هندو خال»
قوردون قیزی وار ایدی، گؤزل‌لیک‌ده
تۆرک گؤزلۆ بیر قۏلچاق، هیندو خال‌لی.»
عئینی ناغیلین سۏنوندا ناغیل دئین روم قئیصه‌ری‌نین قیزینی دا «چین تۆرکو» آدلاندیریر:
«تُرک چینی چو این حکایت چست
به زبان شکسته کرد درست»
«چین تۆرکۆ چۆن بو ماراقلی ناغیلی
سینیق-سالخاق دیل ایله قۏشدوردو.»
کسرانین قیزی، دورستی ده یئددینجی گئجه آغ گونبذده بهرام شاها بیر ناغیل دئییر. بو ناغیلدا باغین صاحابی اۏلان خاجه باغینداکی چئشمه‌ده چیمن گؤزل‌لردن بیرینی سئچیب سئویر. نیظامی او گؤزه‌لی ده «چین تۆرکو» آدلاندیریر:
«تُرک چینی چو دُر ز لعل افشاند
حسب حالی بدین صفت برخواند»
«چین تۆرکو لعل‌دن اینجی سپه‌لرکن
بو مینوال‌دا بیر حسب-ی حال سؤیله‌دی.»
خمسه‌ده‌کی تاریخی شخصیت‌لرین آراسیندا ایسگندر نیظامی‌نین أن چۏخ سئودیڲی شخصیت دیر. اۏنجا شاه‌لارین آراسیندا یالنیز ایسگندری پئیغمبرلیک مقامیندا اۏلدوغونو یازیر. شرف‌نامه ایله ایقبال‌نامه أثرلرینی ده دئمک اۏلار ایسگندره ایختیصاص وئریب. بو آراشدیرمانین دیققت مرکزینده اۏلان ایسه ایسگندری ده سئویب سایدیغی اۆزۆندن نیظامی ایقبال‌نامه أثرینده «تۆرک» آدلاندیریر:
«و گرنه یکی تُرک رومی کلاه
به هند و به چین کی زدی بارگاه؟»
«یۏخ‌سا بیر روم پاپاق‌لی تۆرک
هیندوستان'لا چین‌ده نه واخت دؤولت قوراردی؟»
ایسگندر ایله روس‌لارین اۆچۆنجی ساواشی بؤلۆمۆنۆن ایلک بئیتینده ده نیظامی ایسگندری «تۆرک» آدلاندیریر:
«دگر روز کین تُرک سلطان شکوه
ز دریای چین خیمه برزد به کوه»
«بیر باشقا گۆن بو سولطان عظه‌متلی تۆرک چین دنیزیندن داغ‌لارا خئیمه ووردوقدا.»
بو بئیت‌لرده گؤرۆندۆڲۆ کیمی نیظامی أن چۏخ سئودیڲی تاریخی شخصیتی، روم‌لو ایسگندری، اؤزۆندن بیری‌سی کیمی بیلدیڲینه گؤره تۆرک آدلاندیریر. ایسگندر نیظامی‌نین باخیشیندا کامیل اینسان کیمی تقدیم اۏلونورسا، تۆرک اۏلماق دا بو باخیمدان کامیل اینسان اۏلماق دئمک دیر.
ایقبال‌نامه‌ده سۏکراتئس آدلی فیلۏسۏف خالقدان اوزاق گزردی. سۏرقوسو اۏلان اۏنو آختاریب تاپاردی. شاه اۏنو بیر گۆن قول‌لوغونا چاغیرتدیریر. سۏکراتئس ایسه ناز إدیب گلمیر. نیظامی اۏنون نازینی بو بئیتده بئله‌جه یازیر:
«ز ناز هنرمند تُرکانه‌وش
رمنده نشد دولت نازکش»
«تۆرک داورانیشلی هۆنرمه‌نین نازیندان ناز چکن دؤولت هۆرکۆب هۏیوخمادی.»
سۏکراتئس شاه‌ین یۏللادیغی إلچی‌یه نییه خالقین آراسینا چیخماق ایستمه‌دیڲینی دئدیکدن سۏنرا، ایسگندر اؤزو دوروب سۏکراتئس‌ین گؤرۆشۆنه گئدیر.
شرف‌نامه کیتابیندا نیظامی ایسگندر ایله چینین خان‌لار خانی آراسیندا اۏلان یازیشمالار، گؤرۆشمه‌لر، چیڲین-چیڲینه قۏشون یۆرۆتمه‌لریندن یازدیغی بؤلۆمده «تۆرک» کیم‌لیڲی و جۏغرافییاسینا باشقا أثرلریندن داها چۏخ ایشاره إدیبدیر. دارانین ایسگندره یازدیغی نامه‌ده دارانین دیلیندن بئله یازیر:
«مگر تیر تُرکان یغمای من
ندیدی که تندی به غوغای من؟»
«منیم ییغما تۆرک‌لریمین اۏخونا توش گلمه‌ییبسن می کی من ایله ساواشماغا بونجا تله‌سیرسن؟»
تاریخین اۏ واختیندا رۏما ایمپئراتۏرو، بؤیوک ایسگندره بۏی دئییب حده-قۏرخو گلن دارا اؤز اۏردوسوندا ییغما تۆرک قۏشونونون گۆجۆنه گۆوه‌نیب دۆشمه‌نه مئیدان اۏخویور. بو نامه تاریخی سندلرین اۆزۆندن یازیلمیش بیر سند اۆلماسا دا، نیظامی‌نین تۆرکچۆلۆک تعصّۆبۆنۆن، اؤز کیم‌لیڲینه غورور'لا یاناشدیغینین آیدین بیر اؤرنه‌ڲی دیر.
ایسگندر ده عئینی دورومو چینین خان‌لار خانینا یازدیغی نامه‌ده آییدیر. اؤنجه خان‌لار خانینا «چین تۆرکو» خیطاب إدیر:
«چه داری تو ای تُرک چین در دماغ
که بر باد صرصر کشانی چراغ؟»
«قافاندا نه وار دیر سن إی چین تۆرکۆ،
چیراغیوی قاسیرقا قارشیسینا چیخاردیرسان؟»
سۏنرا دا خان‌لار خانینی اؤز قۏشونوندا اۏلان تۆرک ایڲیدلرین اۏخ‌لاریندان بئله‌جه قۏرخودور:
«غلآمان تُرکم چو گیرند شصت
ز تیری رسد لشکری را شکست»
«تۆرک قولام‌لاریم باش بارماق توتارسا،
بیر اۏخ ایله بیر قۏشونو داغیدار.»
خان‌لار خانی باشقا شاه‌لارین گؤرمه‌دیڲی ایشی گؤرۆر. اؤزۆ إلچی پالتاریندا ایسگندرین گؤرۆشۆنه گئدیب بیرباشا اؤزۆ ایله اۆز-اۆزه دانیشیر. ایسگندر اۏنا توران تۏرپاق‌لارینی أله کئچیرتمک اۆچۆن قۏشون چکدیڲینی دئییب یئددی ایل‌لیک باج ایسته‌ییر. آما خان‌لار خانی اؤزۆ دوروب تک‌باشینا ایسگندرین گؤرۆشۆنه گلدیڲی اۆچۆن بیر ایل‌لیک باج آلماق ایسته‌ییر. خان‌لار خانی قبول إدیب گئتدیکدن سۏنرا تۆرک اۏردوسونو داغ‌لارین آرخاسینا گتیریر. ایسگندره بو دورومو خبر وئردیکده تۆرک‌لره قارقیش یاغدیرماغا باشلاییر:
«به نفرین تُرکان زبان برگشاد
که بی‌فتنه تُرکی ز مادر نزاد
سخن راست گفتند پیشینیان
که عهد و وفا نیست در چینیان
خبر نی که مهر شما کین بود
دل تُرک چین پرخم و چین بود
اگر تُرک چینی وفا داشتی
جهان زیر چین قبا داشتی»
«دیل آچدی تۆرک‌لری قارقیشلاماغا
کی آنادان اۏلماییب بیر فیتنه‌سیز تۆرک
کئچمیش‌لر دوز دئییب
چینلی‌لرده عهد، وفا اۏلماییب
یالان دڲیل سیزین سئوگینیز کین دیر چین
تۆرکۆنۆن قارنیندا بیر دۆز باغیرساق یۏخ دیر،
چینلی تۆرک‌ده ایسه وفا اۏلسایدی،
دۆنیانی چترینین آلتینا آلاردی.»
ایسگندر تۆرکۆن اۏردوسونو گؤرۆب اۆره‌ڲینه قۏرخو دۆشۆر. خان‌لار خانی‌نین ایسته‌دیڲی ده بو ایدی. او بیر داها ایسگندرین یانینا گلیب دئییر: «سؤزۆمۆز سؤز دیر. قۏشونومو اۏنا گؤره قۏشونووا یاخین گتیردیم کی گؤره‌سن بیز تۆرک‌لر ساواشدان قۏرخان دڲیلیک.
آنجاق سنین حؤکمران‌لیغین آللاه‌ین ایسته‌دیڲی بیر حؤکمران‌لیق دیر. بیز ده بو اۆزد‌ن سنه قارشی ساواشماقدان'سا، باریش ایچینده دۏست اۏلماغی سئچدیک.» ایسگندر خان‌لار خانی‌ندا بو جلدلیڲی، ذکانی گؤرۆب اۏنو سئودیڲی اۆچۆن اۏ بیر ایل خراجدان دا واز کئچیر. بو سیاسی قازانجی باشقا شاه‌لارین ایتیردیک‌لری ایله توتوشدوردوقدا نیظامی‌نین گرچک بیر تۆرک‌چو اۏلدوغو مئیدانا چیخیر. ایسگندر زنگی‌لرین شاه‌ینی اؤلدۆرۆر. دارانی اؤلدۆرۆب قیزی رۏوشنک‌ی آلیر، آتشگاه‌لاری داغیدیب اؤلکه‌نی أله کئچیردیر. هیند شاهی قیزینی، بیر فیلۏسۏف، بیر حکیم و باشقا تای‌سیز تؤحفه‌لر وئریر. خان‌لار خانی باج وئرمکدن قورتولور، اۏردوسوندا بیر نفرین بئله بورنو قانامیر، ایسگندر تۆرک یوردونا گیرمیر. ساده‌جه خان‌لار خانی ایسگندره بیر تۆرک کنیز هدییه إدیر، اۏنو دا ایسگندر سئومه‌دیڲی اۆچۆن گؤز آردی إدیر. آما او تۆرک قیزی بیر شاهجا ایش ایرهلی آپاریر.
خان‌لار خانی ایله ایسگندر بیر دۏست‌لوق قورولتاییندا بیر آرایا گلیب تۏی قورورلار. نیظامی حتتا بو تۏیدا بئله تۆرک اویقارلیغی‌نین (مدنیتینین) روم اویقارلیغینا مئیدان اۏخوماسینی سرگیله‌ییب موسیقی بؤلۆمۆنده اۆستۆن‌لۆڲۆ تۆرک اویقارلیغی‌نین اۏزان موسیقی‌سینه وئریر:
«نشسته به رامش ز هر کشوری
غریب اوستاده و رامشگری
نواساز خنیاگرانی شگرف
به قانون اوزان درآورد حرف.»
«اۏتورموش ادب'له هر بیر اؤلکه‌دن
اوستاد موسیقیچی‌لر، اوستاد رققاص‌لار
درین دویقو‌لار'له موسیقیچی‌لر
اۏزان قانونوندا تئلی دیللندیریر.»
نیظامی بو بؤلومده خان‌لار خانینی «تۆرک شاه» آدلاندیریر:
«شه تُرک با خاصگان دیار
به خواهشگری شد سوی شهریار»
«تۆرک شاه اؤلکه‌نین سئچیلمیش‌لری
ایله خاهیش-تمننا ایله شهریارا گئتدی.»
بو تۏیدان سۏنرا خان‌لار خانی ایسگندردن آیریلییب اؤز اؤلکه‌سینه قاییتمالی اۏلور.
نیظامی بو آیری‌لیغی آشاغیداکی اۆچ بئیتده بئله‌جه آییدیر:
«شهنشه چو بنوشت لختی زمین
اشارت چنین شد به خاقان چین
که گردد سوی خانهء خویش باز
به اقلیم تُرکان کند تُرک‌تاز
جهانجوی را تُرک بدرود کرد
به آب مژه روی را رود کرد.»
«شاهنشاه آزجا یئری یازدیقدا
چین خاقانینا بئله‌جه ایشاره اۏلدو
کی اۏ اؤز یوردونا قاییتمالی دیر
تۆرک‌لرین تۏرپاغینا چاپمالی دیر
دۆنیا فاتئحیندن تۆرک ساغۏللاشدی گؤز
یاشلاری'یلا اۆزۆنده چای آچدی.»
بو اۆچ بئیتین ایستراتئژی اؤنمی ایسگندرین واختیندا چینین تۆرک تۏرپاغی اۏلماسی دیر. نیظامی تاریخین بونجا اؤنملی فاکت‌لارینی اؤز بدیعی یارادیجی‌لیغی‌نین گۆجۆ ایله تۆرکینی (تۆرک دیلینی) درباردان اوزاق توتماغا چالیشان بیر چئوره‌ده جانلی ساخلایا بیلیبدیر. اۏ تۆرکۆن جۏغرافییاسینا خمسنین أن گۆجلۆ، أن سئویملی، أن قودرتلی، پئیغمبرلیک مقامینا چاتدیرمیش بیر تاریخی شخصیتی‌نین، ماکئدونییالی ایسگندرین دیلی ایله آشاغیداکی اۆچ بئیتده ایشاره إدیر:
«ز کوه خزر تا بدریای چین
همه تُرک بر تُرک بینم زمین
اگر چه نشد تُرک با روم خویش
هم از رومیان کینه با روس بیش
به پیکار تُرکان این مرحله
توان ریخت بر پای روس آبله»
«خزر داغ‌لاریندان چین دنیزینه
بۆتۆن نیفوسو تۆرک گؤردۆم یئرین اۆزۆنده
باخمایاراق تۆرک ایله روم قۏهوم اۏلمادی ،
بیر ده روس‌لارا اۏلان کین‌لری روم‌لولاردان چۏخ دیر
بو آشآمادا تۆرک‌لرین ساواشی'یلا روس‌لارین آیاغینا سو چیچه‌ڲی تؤکمک اۏلار.»
ایسگندر چین خاقانیندان آیریلدیقدان سۏنرا خۏراساندان کئچیب اؤز یوردونا دؤنمه‌ڲی دۆشۆنۆردۆ. آنجاق آبخازلارین باشچیسی اۏنون یۏلونا چیخیب روس‌لارین ظۆلمۆندن ایسگندره گیلئی ائله‌ییر. اۏ ایسگندرین برده حاکیمی نوشابه‌یه اۏلان سایقیسینی بیلیردی. روس‌لارین برده‌یه سالدیریب چالیب چاپماق‌لارینی، إولری یاندیریب اینسان‌لاری اؤلدۆرمک‌لرینی، نوشابه‌نی اسیر توتدوق‌لارینی بیر-بیر ایسگندره دئییب اۏنو دلی‌یه چئویردی. ایسگندر بو بؤلۆمده روس‌لاردان اینتیقام آلاجاغینا سؤز وئریر. اۏنا گؤره ده یۏلونو قیپچاق (قیفچاق) چؤلۆندن سالیب روس اؤلکه‌سینه یۏلا دۆشۆر.
ایسگندرین شرف‌نامه‌ده‌کی ساواش‌لاری‌نین أن اوزونو ایسگندرین قۏشونو'یلا روس‌لار آراسیندا اۏلان ساواش‌لاری دیر. بو ساواش‌لار یئددی آشامادا روس‌لارین ائنیلمه‌سینه‌جن ایرهلی گئدیر. نیظامی چۏخ اینجه‌لیک'له بو بؤلۆمده روس‌لارین آنترۏپۏلۏژی، سۏسیۏلۏژی پسیکۏلۏژی، میللی کیم‌لیک، ائکۏنۏمیک دوروم‌لاری و باشقا اؤزل‌لیک‌لرینی چۏخ مهارت'له اۏخوجویا چاتدیریر. عئینی حالدا، بۆتۆن قۏنشولوقدا اۏلان باشقا خالق‌لارین روس‌لارا اۏلان باخیشی‌نین کؤک‌لرینی ده اوستالیق'لا آچیقلاییر. نیظامی‌نین واختیندا قۏنشو خالق‌لارین روس‌لارا اۏلان باخیشینی دقیقلشدیرمک اۆچۆن اۏنلاردان نئچه اؤرنک گتیرمه‌لی ییک.
«اگر داد نستاند از خصم شاه
خدا باد یاری ده دادخواه
ببینی که روسی در این روز چند
به روم و به ارمن رساند گزند
ستانند کشور، گشایند شهر
که خآمان خلقند و دونان دهر
همه رهزنانند چون گرگ و شیر
به خوان نادلیرند و بر خون دلیر
ز روسی نجوید کسی مردمی
که جز گوهری نیستش ز آدمی
اگر بر خری بار گوهر بود
به گوهر چه بینی، همان خر بود.»
«دۆشمندن اینتیقام آلماسا شاه
آللاه ایمداد دیله‌یه‌نین کؤمه‌ڲی اۏلسون!
گؤررسن روس نئچه گۆنۆن ایچینده
وورار روما زیان بیر ده أرمنه
آلارلار اؤلکه‌نی، آچارلار شهری
اۏ خالق‌لارین خامی، دهرین آلچاغی
هامیسی یۏل‌‌کسن قورد دیر، آرسلان دیر؛
قان تؤکمه‌ڲه قۏچاق، سۆفره‌یه قۏرخاق دیر
روس‌لاردان هئچ کیمسه اینسان‌لیق گۆدمز؛ بربزکدن باشقا هئچ نه گؤرۆنمز
إششه‌ڲین یۆکۆ لعل اۏلسا یا گؤوهر، لعل-گؤوهره باخما، همین إششک دیر.»
باشقا بیر بئیتده ایسه بئله یازیر:
«جگر خوردن آیین روسان بود
می و نقل کار عروسان بود.»
«جیڲر یئمک روس‌لارین آینی دیر
مئی ایله نۏغول ایسه گلین‌لرین ایشی دیر.»
نیظامی حتتا خۏسرۏوون اؤلۆمۆنه دؤزه بیلمه‌ییب اؤلۆسۆنۆن یانینا اوزانیب اؤلن شیرین‌ین جان وئردیڲی بؤلۆمده بئله روس‌لارا ساتاشماقدان واز کئچه بیلمیر. بو بؤلۆمۆن سۏن بئیت‌لرینده بئله یازیر:
«چو باشد مطرب زنگی و روسی
نشاید کرد از این بهتر عروسی.»
«قره‌چی (زنگی) ایله روس مۆطرۆب اۏلار'سا، بوندان داها یاخشی تۏی إتمک اۏلماز.»
بو بئیت أصلینده آتا-بابالارین دئدیڲی بو حیکمتلی سؤزۆن فارسیجا چئویرمه‌سی دیر: «إلچیسی گۆنۆم اۏلانین باشینا کۆلۆم اۏلار!»
خان‌لار خانی ایسگندره بیر کنیز باغیشلامیشدی. ایسگندر سئومه‌ییب اونوتموشدو. اۏ کنیز ایسگندر ایله روس‌لارین ساواشیندا اۆچ دفعه روس قۏشونونا سالدیریب قۏشوندان اؤلدۆرۆر. آنجاق اۆچۆنجۆ دفعه روس‌لارین قۏشونونداکی عئیبه‌جر دئو اۏ قیزی اسیر توتوب روس قۏشونونا وئریر. ایسگندر او دئوی اسیر توتوب اۏنا مرحمت گؤرستدیکدن سۏنرا اۏ دئو ایسگندره قول‌لوق إتمک اۆچۆن روس اۏردوسونا سالدیریب چۏخلو روس اؤلدۆردۆکدن سۏنرا همین قیزی قۏلتوغونا ووروب ایسگندرین تاپیسینا قایتاریر. ایسگندر او قیزی تانیییر. آما بو دفعه اۏندان خۏشو گلمیشدی. نیظامی اۏ ایکیسی‌نین آراسینداکی دانیشیق‌لاردان رۏمانتیک بیر تابلۏ یارادیر. کنیز ایسگندره دئدیڲی بئیت‌لرده اؤز میللی کیم‌لیڲی و گلدیڲی اؤلکه‌نی بئله‌جه آچیقلاییر:
«مگر دید شه تُرکی روی من
که چون خال من گشت هندوی من؟»
«اۏلمایا شاه منیم اۆزۆمۆن تۆرک‌لۆڲۆنۆ گؤردۆمۆ، خالیم تک هیندوما دؤندۆ؟»
بو بئیتده نیظامی «تۆرک‌لۆک» سؤزجۆڲۆنۆ صیفت یاخود علامت اۏلاراق قیزین اۆزۆنۆن گؤزل‌لیڲینه ایستیعاره کیمی ایشله‌دیبدیر. آزجا سۏنرا، ناغیلین قالانیندا اۏ کنیز ایسگندره بئله دئییر:
«مکن تُرکی ای میل من سوی تو
که تُرک توام بلکه هندوی تو
باین آسمانی زمین توام
ز چینم ولی درد چین توام.»
«تۆرک‌لۆک إیله‌مه، إی مئیلیم سنه
کی سنین تۆرکۆن أم، بلکه هیندون آم.»
«گؤیدن اۏلماغیما باخما، سنین هیندون آم؛
چین‌دن أم، آما دردینه درمان آم.»
نیظامی‌نین دری دیلینده یازدیغی ایکینجی بئیتده ایکی دفعه «چین» سؤزجۆڲۆ ایشله‌نیبدیر. بیرینجی «چین» تۆرکوستان اؤلکه‌سی، ایکینجی چین ایسه غمدن، غۆ‌صّه‌دن اۆزه دۆشمۆش قیریش‌لارا ایستیعاره إدیر. نیظامی اۏ کنیزه وئردیڲی دڲه‌ره گؤره ایقبال‌نامه کیتابیندا دا اۏنون ناغیلی‌نین آردینی گتیریب تۆرک اۏلدوغونو بیر داها وورقولاییر.
نیظامی شرف‌نامه کیتابینین باشلانیش‌لاریندا بو کیتابین خیضیر پئیغمبر طرفیندن اۏنا تعلیم اۏلدوغونو ایددیعا إتدیڲی بؤلۆمده خیضیرین دیلیندن باشقا میللت‌لره اۏلان باخیشینی بئله‌جه آچیقلاییر:
«خم نقره خواهی و زرینه طشت
ز خاک عراقت نباید گذشت
ز ری تا دهستان خوارزم و جند
لویدی نبینی بجز لور کند
بخاری و خزری و کیلکی و کرد
بنان پاره هستند هر چهار خورد
نروید گیاهی ز مازندران
که صد نوک زوبین نبینی در آن
ز مازندران ناید الا دو چیز
یکی دیو مردم دکر دیو نیز.»
«گۆمۆش خوم’لا قیزیل تشت ایسته‌سن، عیراق تورپاغیندان کئچمه‌مه‌لی سن
رئی‌دن توت خارزم ایله جند
هئچ آوادان‌لیق گؤرمزسن یالنیز كالاوا کند،
بوخارالی، خزرلی، گیلک ایله قورد (کۆرد)
هامیسی بیر پارچا چؤره‌ڲین آلچاغی دیر،
اوجوندا یۆز سۆنگۆ اوجو گؤرۆلمه‌میش
مازانداران‌دا هئچ بیتکی بیتمز،
گلمز باشقا هئچ نه مازانداران‌دان
آنجاق بیر دئو خالق گلر ایکینجیسی ده دئو.»
نیظامی یئددی گؤزل أثری‌نین خئیر ایله شرین ناغیلینداکی بؤلۆمۆنده شرین اؤلدۆرۆلدۆڲۆ یئرده ده شری اؤلدۆرن قوردا (کۆرده) گؤره یازیر:
«کرد خونخوار رفت بر أثرش
تیغ زد وز قفا برید سرش»
«قان‌سۏران قورد (کۆرد) شررین ایزی ایله گئتدی، قیلینج چالیبان کلله‌سینی کسدی.»
شرف‌نامه أثرینده ایسه ایسگندر مککه سفریندن قاییتدیقدا عیراق تورپاغیندان وطنینه قاییتماق ایسته‌ییر. آما بو آندا آذربایجان باشچیسی‌نین گؤندردیڲی إلچی اۏنون یۏلونا چیخیب أرمن‌ده (نوشابه‌نین باشچی‌لیغی'یلا تیفلیس ایله برده کیمی شهرلری ایداره إدن برده خان‌لیغیندا) آتشپرست‌لیک إدن بیر چته‌نین خالقا إدن ظۆلم‌لرین ایسگندره خبر گتیریر. أرمن قۏچولارینی اؤز باشینا ییغیب یئرلی اهالییه ظۆلم إدن بو چته‌نین باشچیسی عادی بیر قورد (کۆرد) اۏغلو ایدی. نیظامی اۏنا گؤره بئله یازیر:
«در آبخاز کردی است عادی‌نژاد
که از رزم رستم نیارد بیاد
دلیران ارمن هواخواه او
کمر بسته بر رسم و بر راه او»
«آبخازدا عادی بیر قورد (کۆرد) اۏغلو وار،
رۆستم‌ین ساواشین هئچ آنیمسامیر
أرمن قۏچولاری هاواداری دیر
یۏلونا، آینینا بئل باغلاییبدیر.»
نیظامی یاراتدیغی بئش کیتابدا هارادا گؤزل‌لیک، کامال، صاف‌لیق، اۆره‌ڲی‌تمیزلیک، عدالت و باشقا اۏلوملو صیفت‌لردن یازدیقدا «تۆرک» ایشله‌دیر، آما یۏخاریداکی – و بو مقاله‌ده یئرین آز اۏلدوغونا گؤره گتیره بیلمه‌دیڲیمیز – بئیت‌لرده تۆرک‌لردن باشقا خالق‌لارا گؤره یازدیغی بؤلۆم‌لرده چۏخ دا مۆثبت بیر باخیشی اۏلمادیغینی آیدینجاسینا آییدیر. اؤرنک اۆچۆن، یۏخاریداکی بئیت‌لرده قوردلارا (کۆردلره) «قان‌سۏران»، «عادی»، «چؤرک اۆچۆن آلچالان» کیمی آشاغیلاییجی صیفت‌لر ایشله‌دیر. بو حساب'لا نیظامی هئچ واخت اۏ میللت‌لره منسوب ائدیله بیلمز. کلاسیک دۆنیا أدبیاتیندا اۏلدوغو کیمی نیظامی ده یازدیغینی بۆتۆن دۆنیا اۆچۆن یازدیغینا باخمایاراق، اؤز میللی تعصّۆبۆنۆ آیدینجاسینا إعلان إتمکدن واز کئچمیر و اؤز میللی کیم‌لیڲینه اۏلان تعصّۆبۆنۆ اؤز طبیعی حاققی کیمی ایستیفاده إدیر.
نیظامی‌نین وطنی
نیظامی‌نین وطنینه گلدیکده اۏ بیر بئیتده هانسی شهردن اۏلدوغونو آچیقجاسینا بیلدیریر:
«نیظامی که در شهر گنجه شد شهربند
مباد از سلام تو نابهره‌مند.»
«نیظامی گنجه‌نین وطنداشی اۏلدو
کی سنین سلامیندان پای‌سیز اۏلماسین.»
أل‌یازما نۆسخه‌سینده اۏلان عئینی بئیت ۲۰۱۷-ده داریوش نشریاتی، مشهد شهرینده چاپ اۏلموش ایکی جیلدلیک کیتابین ایکینجی جیلدینده ده وار. بونا باخمایاراق بعضی‌لری اۏنو باشقا شهرلردن اۏلدوغونو ایددیعا إدیر. عئلمی باخیمدان اساس‌سیز اۏلان بو ایددیعایا گؤره خمسنین متنیندهکی سئمیوتیک ایشاره‌لر ایله ده نیظامی‌نین گنجه
شهریندن آذربایجانلی اۏلدوغونا سندلر گتیرمه‌لی ییک.
قورولوشچولوق (structuralism) أدبی تنقید نظریه‌سی دیلچی عالیم، سۏسۏرون آراشدیرمالاری'یلا مئیدانا چیخدی. سۏنرالار گئتدیکجه یئنی ألشدیری (New criticism) نظریه‌سی ایله ایرهلی گئتدی. بو یاناشمادا هر هانسی بیر متنی تنقید إتمک اۆچۆن اؤنجه‌لر دیلین متنینده اۏلان علامت‌لری دیققه‌ته آلیب آنالیز إتمه‌ڲی نظرده توتوردو. آما یئنی ألشدیریده أثرین آرخاسیندا اۏلان یازارین بئینیندن کئچن‌لر دیلین اؤزۆنۆن، بیچیمینین، إله‌جه ده متنین رسمی اؤزل‌لیک‌لریندن چۏخ آز اؤنملی گؤرۆنۆر.
ویمست ایله بیردزلینین یازدیقلاری آچار مقاله‌ده یازیر: «متنی آنلاماق اۆچۆن یازارین اؤزکئچمیشی (autobiography) یا تاریخی کیمی آرتیق اۏلان اؤزل‌لیک‌لری آرایا چکمه‌ڲه إحتیاج یۏخ دیر. بۆتۆن إحتیاجیمیز اۏلان صفحه‌نین اۆزرینده‌کی سؤزجوک‌لر دیر؛ آنلام ایسه متندن آلینیر.» سۏسۏرون ایکیلی قارشیت‌لار (binary opposits) نظریه‌سینی داها دقیق آراشدیران آ. ژ. قرایماس قارشی‌لیقلی ایشله‌ین سئمانتیک واحیدلری اؤنردی. اۏ بو واحیدلری «سئمئس» آدلاندیریب آنلامین بو ایکیلی قارشیت‌لارین آراسیندان یاراندیغینی موباحیثه إتدی. بعضی قارشی‌لیق‌لار اؤرنک اۆچۆن بونلار دیر:
ایشیق—قاران‌لیق
یۏخاری—آشاغی
ائرکک—دیشی
بو قارشیت ایکیلی‌لر بۆتۆن آنلام یاراتمانین اؤنجۆل قورولوشو دیر.» بو نظریه‌یه دایاناراق نیظامی‌نین أثرلرینده‌کی متنین ایچیندن قارشیت ایکیلی اۏلاراق (گئت—گل) آنلام‌لارینی سئچسک، اۏنون دۏغما وطنینی اؤز یارادیجیلیغیندان آیدینجاسینا ایثبات إده بیلمیش اۏلاریق.
خۏسرۏو-شیرین أثرینده، بهرام شاه خۏسرۏو پرویزدن قاچدیغی بؤلۆمده نیظامی بئله بیر بئیت یازیب:
«به صد نیرنگ و دستان راه و بیراه
به آذربایگان آورد بنگاه»
«یۆز حییله، داستان'لا یۏلدان دۏلاییدان
آذربایگانا گتیردی قرارگاهینی.»
شرف‌نامه أثرینده ایسگندر عجم (عرب اولمایان یوردلار) یوردوندا آتشگاه‌لاری داغیتماق اۆچۆن اؤنجه ایراندان باشلاییب اۏرادان آذربایجانا گلیر. نیظامی بو تاریخی گلیشی بیر بئیتده بئله یازیر:
«وز آنجا به تدبیر آزادگان
درآمد سوی آذرآبادگان»
«اۏرادان آزاد اینسان‌لار تدبیرینده
چیخیب گلدی آذربایجانا دۏغرو.»
بهرام شاه دا بؤیوک ایسگندر ده ایراندان چیخیب آذربایجانا گلیر. هر ایکی بئیتده «گلمک» حرکتی نیظامی‌نین گؤزۆندن گلمک ساییلیر. نیظامی دۏغما وطنی آذربایجاندا، گنجه شهرینده اۏلدوغو اۆچۆن باشقا جۏغرافییادان چیخیب اۏنون یاشادیغی یوردا دۏغرو گلیرلر. عئینی حالدا هر ایکی بئیت ده اۏ تاریخده آذربایجان جۏغرافییاسینین بوتؤو بیر واحید اۏلدوغونو آیدینجاسینا آنلاتماقدا دیر.
ایسگندر مککه زیارتیندن دؤندۆکده عیراقدا اۏلارکن آذربایجاندان ایسگندره دۏغرو بیر إلچی گئدیر. نیظامی بو گئدیشی بئله یازیر:
«بریدی درآمد چو آزادگان
ز فرمانده آذرآبادگان»
«بیر إلچی آزاد اینسان‌لار کیمی چیخیب گلدی
آذرآبادئقان خانی طرفیندن.»
بو بئیتده ایسگندر عیراقدا دیر. آذربایجاندان چیخیب گلن إلچی ایسگندرین اۏلدوغو مکانا دۏغرو چیخیب گلیر. ایسگندره گلیش، نیظامی‌یه گئدیش آنلامیندا دیر.
آذربایجان تورپاق‌لارینا ایلگیلی اۏلان ایکینجی تاریخی اۏلای ایسگندرین شیرواندان کئچیب دربند دووارینا سالدیرماسی دیر. نیظامی ایسگندرین شیروان تورپاق‌لاریندان کئچیب گئتمه‌سینی بئله یازیر:
«به دهلیزه آن برگذرگاه سخت
ز شروان چو شیران برون برد رخت»
«یول‌وئرمز دهلیزدن اۏ چتین یۏلدان
شیرواندان شیرلر کیمی چکیلیب گئتدی.»
بو بئیتده ایسه نیظامی آذربایجانین گنجه شهرینده یاشاماقدا دیر. شیروان آذربایجانین باشقا بیر شهری دیر. آذربایجانین شیروان شهریندن چیخیب دربنده دۏغرو گئدن ایسه ایسگندر دیر. آیدینجا گؤرۆندۆڲۆ کیمی قارشیت ایکیلی (گل—گئت) واحیدی نیظامی‌نین آذربایجانلی اۏلدوغونو ایثبات ائده بیلیر.
سۏنوجلاما
نیظامی‌نین دۆنیا أدبیاتینداکی یۆکسک یئری، إله‌جه ده اۏنون یارادیجی‌لیغی یۆزلر ایل دیر دۆنیایا گۆن کیمی ایشیق ساچماقدا دیر. بونجا بؤیوک بیر میللی-معنوی دڲه‌ری اؤزۆنۆنکۆ بیلمک ألبتته هامینی طاماهلاندیرا بیلر. آنجاق نیظامی یارادیجی‌لیغی‌نین درین اینجه‌لیک‌لرینده اۏنون آنا دیلینده یازماسینی یاساق إدن شاه‌لارا، خاقان‌لارا قارشی آنا دیلی و میللی کیم‌لیڲینی قۏروماق اۆچۆن درین ایزلر میراث قۏیو‌بدور. دئمک اۏلار هئچ بیر شاعیر، میللی دۆشۆنجه‌نین یوکسلدیڲی ۱۹-جو-۲۰-جی یۆزایل‌لیک‌لرده میللی دۆشۆنجه‌نین، میللی روحون اوستادی خلیل رضا اولوتۆرک بئله، نیظامی‌جه «تۆرک»، «تۆرکی»، «تۆرک‌تاز» سؤزجوکلرینی اؤز یارادیجی‌لیغیندا ایشلتمه‌ییبدیر. اۏ اؤز یوکسک أدبیاتینین اینجه‌لیک‌لری ایله اؤز میللی کیم‌لیڲینی، آنا دیلینی، آنا یوردونون، هابئله اۏ واختداکی دۆنیا تاریخینی، دۆشۆنجه‌سینی، میللی-معنوی دڲرله‌رینی آیدینجاسینا چاغداش اۏخوجویا چاتدیرماق’لا اۏنلاری قۏرویا بیلیبدیر. نیظامی بؤیۆک آذربایجان شاعیری، تۆرک اۏغلو تۆرک دیر.
قایناق‌لار:
اینگیلیسيجه
. Badirkhanov A. The Road to Freedom, translated into English and illustrated by: A. Ahmadoghlu, Washington DC: Book Writing Experts, 2023, 142 pp., The Historical Geography and Nationality of Azerbaijan, Pp. 91-105
. Nayar P. K., Contemporary Literary and Cultural Theory from Structuralism to Ecocriticism, Delhi: Longman, Pearson, 2010, ISBN 9788131727355, 371 s.
. Pecora V. P., Nations and Identities: Classic Readings, Massachusetts: Blackwell Publications Ltd, 2001, 379 p.
. Rosenberg D., World Mythology, NTC publishing group, Lincolnwood, Illinois, USA, 1994, 584 p.
دریجه
. نیظامی گنجوی، خمسه، نسخه دست نویس، 1202 ه. ق.، کتابخانه کنگره امریکا، 950 ص.
(https://www.loc.gov/item/2017481612/)
. نظامی گنجوی، کلیات خمسه، مشهد: انتشارات داریوش، 1396 ه.ش.، 1168 ص.
عربیجه
حموی یاقوت، معجم البلدان، المجلدالاول، بیروت: دارصادر، ۱۹۷۷م، ۵۴۰ ص.