BABƏK XÜRRƏMİ AZƏRBAYCAN ROMANINDA
Lütviyyə ƏSGƏRZADƏ
Filologiya elmləri doktoru
دوکتور لطفیه عسگرزاده (فیلولوق)
برگردان : دکتر حسین شرقی دره جک (سوی تورک)
قدیم دؤوردن باشلایاراق تاریخ ادبیاتین اساس مراجعت اوبیئکتلریندن بیری اولوب، بو گونوموزده ده آکتواللیغینی قورویوب ساخلاییر. بو تصادفی دئییل. تاریخه یالنیز ایدئیانین تاریخی کونتئکستده ایفاده‌سی اوچون مراجعت اولونمور، عکسینه داها چوخ «بدیعی شعورون تاریخی حادثه و شخصیتلره اولان ماراغیندان قایناقلانیر. بوتؤولوک‌ده «تاریخ همیشه تاریخی-علمی آراشدیرمالار قدر بدیعی دوشونجنین ده ماراق اوبیئکتی اولموشدور. دوزدور، ادبی-تنقیدی فیکیرده تاریخی مؤوضو داها چوخ بدیعی واسطه کیمی قبول اوونموش و بو آسپئکتدن ده علمی-نظری تحلیللره جلب ائدیلمیشدیر. آنجاق بوردا موباحیثه ائتمه‌لی مقاملار چوخ‌دور».۱
یازیچینین تاریخه مراجعت ائتمه‌سی ایلک اؤنجه اونون تاریخه اولان ماراغیندان، یاشانان تاریخی ادبی اثر واسیتسیله خالقا چاتدیرماق ایستییندن ایر‌لی گلیر. ایلک اؤنجه یازیچی اؤزو یازماق ایستدیی مؤوزونو تاریخ‌دن آراشدیریر، «تاریخی پروسئسلرین ایشتیراک ائدیر»، فاکت و ماتئریاللار توپلاییر. البته کی، «بو آراشدیرما، تاریخ‌چی عالیمین آراشدیرماسیندان فرق‌لی بیر شئیدیر.
اگر تاریخ‌چی عالیم تاریخی گئرچکلیین اوبیئکتیو منظره‌سینی الده ائتمه‌یه جان آتیرسا، پرئدمئتین ایستاتیستیک طرفلری ایله ماراق‌لانیرسا، یازیچی تاریخین طالعیینی درک ائتمه‌یه، اونون فلسفه‌سینی یاراتماغا جهد گؤستریر»2. عینی زامانلا تاریخی گلجییمیزه داشیماغا، اوندان درس چیخارماغا، تاریخی اونوتماماغا خیدمت ائدیر. تاریخی اونوداندا تاریخ تکرار اولونور. مثلاً. ۲۰-جی عصرین اوولینده یاشانان حادثه‌لر، ائرمنیلرین خالقیمیزا قارشی ائتدیکلری سویقیریم و دئپورتاسییالار عصرین سونوندا یئنیدن تکرار اولوندو. اؤزو ده حادثه‌لر اونا گؤره تکرار اولونور کی، چونکی تاریخین تجروبه سیندن عبرت دالماق‌دانسا، اونلاری اونوتموشدوقق. دوشمنین نه قدر منفور، قددار اولدوغونو، «قاری دوشمنین دوست اولمایاجاغینی» اونوتموشدوق. طبیعی کی تاریخ‌دن عبرت آلینسایدی، تاریخ یئنیدن تکرارلانمازدی. حیدر علیئوین وورغولادیغی کیمی، «تاریخیمیز بیزیم اوچون درس اولمالیدیر.» تاریخ یاشادیلمالی، اؤیرنیلمه‌لی و گله‌جه‌یه اؤتورولمه‌لیدیر. دوغرودور، تاریخی تاریخ علمی اؤیره‌دیر، لاکین تاریخین یاشادیلماسیندا و گله‌جه‌یه اؤتورولمه‌سینده، بو گونله کئچمیش آراسیندا معنوی کؤرپونون سالینماسیندا یازیلان بدیعی اثرلر، خصوصیله کئچمیشین، تاریخین فونوندا اینسان حیاتی و جمعیتین تحلیلی اولان تاریخی رومانلار مستثنی اهمیت کسب ائدیر.
چونکی «یاخشی یازیلمیش تاریخی رومانلار تاریخ کورسلاریندان داها اهمیت‌لیدیر» (بالزاک). دوغرودور، بدیعی اثرلرده تاریخ معین درجه‌ده تحریف اولونا بیلیر، مؤلفین پلانینا و فانتازییاسینا اویغونلاشدیریلیر. بو دا طبیعیدیر، چونکی «یازیچینین مقصدی تاریخ یازماق دئییل، او تاریخ‌ده‌کی اینسانلارین دوشونجه‌سینی، حیسس-هیجانلارینی، کیملیینی تصویر ائتمک‌دیر»3 (آخوندوو، ۱۹۷۹، ص. ۲۲).
آذربایجان ادبیاتیندا تاریخه، بابک و خرمیلر حرکاتینا مراجعت هر زامان آکتوال اولموش، ادبیات آداملاری تئز-تئز بو مؤوضویا مراجعت ائتمیشلر. بابک حرکاتینا حصر اولونموش بدیعی اثرلرلردن سؤز دوشنده ایلک یادا دوشن آذربایجان سووئت دراماتورگییاسینین بانیسی ج.جبارلی و «اود گلینی» تاریخی پیئسی اولسا دا، بو سون دئییل. ج.جبارلی دان سونرا بابک مؤوضوسونا مراجعت ائد‌نلردن بیری ده شاعر او.ساراواللی اولموش، «بابک» آدلی منظوم پیئس یازمیشدیر (شاعر سئودیی قهرمانین آدینی اوغلونا وئرمیشدیر. بابکین و خرمیلر حرکاتینین خالقا چاتدیریلماسیندا ب.واهابزاده نین «دار آغاجی»، ای.سئلوینسکینین «بابک» پیئسی، ا.مممدخانلینین «بابک» رومانی مهم رول اوینامیشدیر. تأسف کی، ع.مممدخانلی رومان اوزرینده اوزون مدت ایشله‌سه ده، اثری بیتیریب باشا چاتدیرمادان دونیاسینی دییشمیشدیر. خالق یازیچیسی آنار انور مممدخانلینین «بابک» رومانینی چاپا حاضیرلامیش، «اؤن سؤز»4 یازمیش، ایلک دفعه «آذربایجان ژورنالیندا»، داها سونرا ایسه کیتاب شکیلینده چاپ ائتدیرمیشدیر5 ا.مممدخانلی بو مؤوضودا «بابک» فیلمینین سسئناریسینی (۱۹۷۷)، «خرمیلرین آغ شاهینی» پیئسینی (۱۹۷۵) یازمیشدیر.
آذربایجان ادبیاتیندا داها چوخ تاریخی رومانلاری مؤلفی کیمی تانینان جلال برگوشاد مؤوضویا مراجعت ائد‌رک «سییریلمیش قیلینج» کیمی محتشم بیر تاریخی رومان یازمیشدیر. رومان «آذربایجانین خالق قهرمانی بابک مؤوضوسوندا یازیلمیش و کیتاب شکلینده چاپ اولونموش ایلک تاریخی رومانیدیر»6 (آخوندوو، ۱۹۸۸، ص. ۲۲). قئید ائدک کی، «سیریلمیش قیلینچ» جلال برگوشادین ایکینجی تاریخی رومانیدیر.
یازیچی «بوز آتین بئلینده» رومانیندا ۱۹-جو عصرده روس ایمپئرییاسینین ایشغالی آلتیندا اولان آذربایجاندا موستملکه‌چیلره و اونلارین یئرلی ال آلتیلارینا قارشی باش قالدیرمیش خالق حرکاتیندان، خالق قهرمانی قاچاق نبینین حاکم طبقه‌یه قارشی آپاردیغی سلاح‌لی موباریزه‌دن بحث ائتمیش، قاچاق نبینین چاریزمی نئجه سارسیتدیغینی دقته چاتدیرمیشدیر.
جلال برگوشاد قاچاق نبینین حیاتینی دریندن اؤیرنمیش، اونونلا باغلی آرخیو سندلری ایله تانیش اولموش، اونو تانییان اینسانلارلا گؤروشموش، بو خالق قهرمانینین آپاردیغی دؤیوشلرین تاریخینی تدقیق ائد‌رک میللی قهرمانلیق تاریخیمیزین بو شانلی صحیفه‌سینی بدیعی ادبیاتین یادداشینا کؤچورموشدور. "بوز آتین بئلینده" رومانیندان سونرا یازیچی یئنیدن تاریخه مراجعت ائتمیش و باباک خرمینین حیاتینی و موباریزه‌سینی عکس ائتدیرن «سیریلمیش قیلینچ» تاریخی رومانینی یازاراق تاریخی کئچمیشله بو گون آراسیندا کؤرپو یاراتمیشدیر.
اینگیلیس تاریخ‌چی توسه یازیر کی، «تاریخ، معلوم دیرلره کئچرلیلیک قازاندیراجاق «آنلاملار» آراماق اوچون دئشیلمیر، ایندیکی وضعیتیمیزی اولابیله‌جک ان گئنیش بیچیم‌ده تجروبه آلتینا آلماغا یؤنه‌لیک بیر واسطه اولاراق اله آلینیر»7 (توسه ۱۹۹۷: ۲۰). جلال برگوشاد دا «کولئکتیو سندلر توپلوسو» و «سیاسی بیر ساواش میدانی»8 (توسه ۱۹۹۷: ۳) اولان تاریخه واسطه اولاراق، یئری گلدیینده مقصد اولاراق باش وورموشدور. هر ایکی تاریخی رومانی یازماق‌دا مؤلفین مقصدی، یئتیشمک‌ده اولان گنج نسله کیملییمیزی، قهرمان کئچمیشیمیزی بیان ائتمک اولموشدور: «کیم اولدوغونو اونوتما. سن قهرمان بیر خالقین اوغلوسان! «سنین اجدادین بابک اولوب!»
«فلسفه‌ده قبول اولونموش بیر فیکیر وار: «نهرین آخیشینی بیر دفعه ایزله‌مک اولار.» بو باخیم‌دان تاریخ‌ده یاشامیش شخصیتلری و یاشانمیش حادیثه‌لری بیر دفعه و زامانیندا ایزله‌مک مومکوندور. بو پروسئسی یالنیز بدیعی ادبیات واسیطسیله حیاتا کئچیرمک اولار. تاریخ‌ده یاشانمیش ائله بیر حادثه یوخ‌دور کی، ادبیاتدا اؤز اینیکاسین تاپماسین. حتی بعضا تاریخ‌ده یاشانمیش حادثه‌لر ادبی اثرلره دفعه‌لرجه مؤوضو اولاراق سئچیلیر»9
هر زامان خالقینین، وطنینین آزادلیغی یولوندا تاریخ‌ده آد قویان، شجاعت گؤسترن قهرمانلار حاقیندا دوشونن، اوزون آراشدیرمالار آپاران وطنپرور یازیچی تاریخی یاشاتماق، قهرمان اجدادلاریمیزین کیملیینی، یعنی اؤزوموزو، اؤزوموزه و اوخوجوسونا خاطیرلاتماق مقصدی ایله تاریخه مراجعت ائتمیشدیر. چونکی «تاریخ میللتلرین تارلالاریدیر. هر میللت کئچمیشده بو تارلایا نه اکمیشسه، گله‌جک‌ده اونو بیچر» (وولتئر). بابک خرمینین عرب خیلافتینه قارشی آپاردیغی ۲۰ ایللیک موباریزه آذربایجان خالقینین قهرمانلیق تاریخینین شانلی بیر صحیفه‌سیدیر.
وطنپرور، دوغولدوغو یوردا اورک‌دن باغلی اولان قئیرت‌لی، میللی دوشونجه‌لی یازیچی جلال برگوشاد «سیریلمیش قیلینچ» رومانینی یازارکن آکادئمیک ضیا بونیادوو10، سعید نفیسی11 و م.تاومارانین12 اثرلرینه ایستیناد ائتمیش، همچینین بدیعی تخییولون ایمکانلاریندان گئنیش ایستیفاده ائد‌رک و تاریخی فاکتا صداقتله اوریژینال و قیمت‌لی بیر اثر یازمیشدیر. رومانی یوکسک دیرلندیرن آکادئمیک ض.بونیادوو یازیر: «یازیچی جالال برگوشاد آغیر، گرگین تدقیقات و یارادیجیلیق آختاریشلاری، صنعتکار تخییولونون گوجو سایه‌سینده بابک خرمینی – نسیللره نومونه اولان بو قهرمانینی «سییریلمیش قیلینج» رومانی ایله یئنیدن دونیایا گتیرمیشدیر. جسارتله دئیه بیلریک کی، جالال برگوشاد جانی قدر سئودیی دوغما یوردو آذربایجاندا بابکه ابدی بیر عابده اوجالتمیشدیر»13
بو زامان دؤورون پسیخولوژی دورومونون اوخوجویا چاتدیریلماسیندا اطراف عالم‌دن توتموش کاراکتئرلرین پورترئتیندک عمومی آتموسفئرین قاورانیلماسینا یاردیم‌چی اولا بیله‌جک بوتون واسطه‌لردن ایستیفاده ائتمیشدیر. بو ایسه گیدئموپاس‌سانین تعبیرینجه دئسک، «هر هانسی بؤیوک دیره مالیک اولان روماندا سیرلی بیر قدرت وار: بو کیتاب اوچون وازکئچیلمز اولان خصوصی آتموسفئر. رومانداکی آتموسفئری یاراتماق، پئرسوناژلارین حرکت ائتدیی موحیطی حیسس ائتدیرمک- کیتابا حیات وثیقه‌سی وئرمک دئمک‌دیر»14 .
گؤروندویو کیمی، فرانسیز یازیچی موپا‌سانا گؤره، اوبرازین عمللری، داورانیش و حرکتلری ایله محدودلاشمایاراق اونون فیزیولوژی پورترئتینین یارادیلماسینی و پسیخولوگییاسینی فورمالاشدیران سوسیال شرایطین تصویری واجیب ایدی».
یازیچینین فیکرینجه، تسویرسیز سؤز صنعتی هئچ ندیر، لاکین تصویر ده معین حده قدر اولمالیدیر. موپاسسان اونو دا قئید ائدیردی کی، رومانین پسیخولوژی طرفینین واجیب اولدوغو شوبهه‌سیزدیر، لاکین بونون اؤزو ده تصویرلرین سایه‌سینده داها آیدین و داها گوج‌لو تظاهر ائدیر. «روحون درین، مرهم درامی، یالنیز او روحون آرخاسیندا گیزلنمیش سیمانی آیدین شکیلده گؤره بیلدییم حالدا قلبیمی تیتره‌ده‌جک‌دیر»15.
ج.برگوشاد «سیریلمیش قیلینچ» رومانیندا آذربایجانین گؤرکملی سرکرده‌سی، خالق عصیانینین رهبری، قهرمان بابکین دؤورونو، حیاتینی، فعالیتینی و آمالینی گئنیش پلاندا تصویر ائد‌رک میللی ایدئیالاری اؤزونده جعملشدیرن و قهرمانلیقلاری ایله قلبلری تیتره‌دن بابک خرمی اوبرازینی یاراتمیشدیر. قلمه آلدیغی دؤورو دریندن آراشدیریب اؤیرنن و بدیعی تفککور سوزگجیندن کئچیرن مؤلف، تاریخی حادثه‌لره گونوموزون موستویسیندن یاناشاراق او قدر جانلی شکیلده تصویر ائتمیشدیر کی، ۲۱-جی عصرین اوخوجوسو رومانی اوخویارکن اؤزونو او دؤورده حیسس ائدیر، خیلافتده جریان ائد‌ن حادثه‌لری گؤز اؤنونه گتیریر.
تاریخ‌چیلر عباسیلر دؤورونو قیزیل و اینتیباه (رنسانس) دؤورو آدلاندیرسالار دا، بو دؤور کسکین ضدیتلر، سویغون‌چو محاربه‌لر، قورخونج سوی-قصدلرله دولو بیر دؤور اولوب. دینی الده بایراق ائد‌ن عباسی خلیفه‌لری ایشغال‌چی محاربه‌لری ائدیر، توتدوقلاری اؤلکه‌لرده آز مؤقعلرینی مؤحکملندیریر، ایشغالا معروض خالقلارا آغیر جزالار وئریردی. خیلافتین سرحدلری او قدر گئنیش ایدی کی، آرتیق خلیفه‌لر اونو سلاح گوجو ایله ایداره ائده بیلمیردیلر. «خیلافتین چین سرحددینده گونش چیخاندا اندلوس‌ده (ایندیکی ایسپانییادا) گونش باتیردی. آزادلیق ایسته‌ین خالقلار تئز-تئز عباسی خلیفه‌لری علیه ینه عصیان قالدیریردیلار. بو عصیانلارین ان بؤیویو و خیلافت اوچون ان قورخولوسو آذربایجاندا باش وئریردی. خیلافت قوشونو نه قدر گوج‌لو اولسا دا خالقین ایراده‌سینی قیرا بیلمیردی. خرمیلر عصیان زامانی خیلافتین مووازینتینی پوزوردولار. بئله قاریشیق‌لیق دؤورونده خزرلر شیمالدان آذربایجانا هوجوما کئچیب دربندی توتور، کور ساحللرینه قدر یئریییب شهرلری، کندلری، اوبالاری تالان ائدیر، یئرلی اهالینی قانداللاییب دسته-دسته خاقانا هدییه گؤندریردیلر. جنوب‌دان ایسه عباسی خلیفه‌لری عصیان قالدیرمیش آذربایجانین اوستونه گوج‌لو قوشون گؤندریردی. موجاهیدلر عصیان‌چی خرمیلری قیلینج‌دان کئچیریر، آرواد-اوشاقلارینی ایسه اسیر ائدیب باغدادین قول بازارینا گؤندریردیلر. خلیفه نین ان قورخولو دوشمنی بیزانسلار دا فورصت تاپان کیمی قرب سرحدلرینده قان تؤکوردولر»16 (بونیادوو، ص.۴).
یاد ائل‌لی ایشغال‌چیلارین تاپداغی آلتیندا اینله‌ین آذربایجاندا دینج اهالی ظلم ایچینده اینلییر، اوبالار، کندلر، شهرلر خارابازارا چئوریلیر، ظلمه بویون ایمه‌ین خالق قیلینجا ساریلاراق داغلارا چکیلیر، یاد ائل‌لی ایشغال‌چیلارا قارشی موباریزه آپاریردی. آذربایجان خالقینین جنگاور اوغلو بابک بو میداندا اؤز خالقینین ایستیقلالیتی اوغروندا ایگیرمی ایکی ایل عباسی خیلافتی ایله ووروشموشدور. عباسی خلیفه‌لری دونیایا میدان اوخویوردو، بابک ایسه عباسی خلیفه‌لرینه.
تاریخ‌دن ده معلوم اولدوغو کیمی، بابکین دؤورونده حؤکمرانلیق اوستونده خیلافتین پایتاختی باغداددا - آلتون ساراییندا گیزلی و آچیق داخیلی چکیشمه‌لر گئدیردی. حتی واختیله خلیفه سارایینا یول تاپمیش نفوذلو فارس اعیانلاری ساسانی سلطنتینی یئنیدن دیرچلتمک فیکرینه دوشموشدولر. خلیفه هارون الرشید اؤلندن سونرا اونون اوغلانلاری، عرب قیزی زوبئیده خاتوندان اولان امینله، فارس قیزی مراجیل خاتوندان اولان مامون آراسیندا بؤیوک موباریزه باشلامیش، نتیجه‌ده مامون اؤز قارداشی امینین باشینی قیلینجلا ووردوروب خلیفه تاخت-تاجینین صاحبی اولموشدو. بوتون بو حادثه‌لر، تاخت-تاج اوستونده گئدن بو قورخونج ساواشلار روماندا بوتون دئتاللارینا قدر و او قدر جانلی تصویر اولونموشدور کی، رومانی اوخویان اوخوجو اؤزونو سارایدا باش وئرن فاجعه‌لرین مرکزینده حیسس ائدیر. تاریخ‌ده باش وئرن حادثه‌لردن دهشته گلیر. مثلاً، خلیفه هارونون باش وزیر جعفر ابن یحیانین اؤلوم صحنه‌سی...
مؤلف، روماندا خالقینی آزادلیغا چیخارتماق ایسته‌ین بابکین عدالت‌لی موباریزه‌لرینی دولغون شکیلده وئرمه‌یه مووفق اولموش، «حتی اؤز قهرمانینی بیر قدر افسانلشدیرمه‌یه ده سی گؤسترمیشدیر. آداما ائله گلیر کی، بابک تکجه آذربایجان خالقینین هاواداری دئییل، عموماً بشرین، حاقین مدافعه‌چیسیدیر»17
یازیچی بابکی بیردن-بیره سرکرده کیمی تصویر ائتممیش، قهرمانینی مقدس آتشگاه‌دا دونیایا گتیرمیش، آیاغی یئر توتاندان اونون ایزینه دوشموشدور. صادق‌لیک مراسیمینده باش کاهین – مؤبدی-مؤبدان بابکین بئلینه یون قورشاق باغلادیق‌دان سونرا او، اؤزونو ایگید ساییر، واختیله یاد ائل‌لیلر طرفیندن اؤلدورولموش آتاسی عبدالله نین قیلینجینا صاحب اولور، قاراقاشقاسینین بئلینه سیچراییب دوشمنه قارشی میدان اوخویور: «آتام دئیرمیش کی، کیمین کی قیلینجی پاس آتیب، اونون صاحبی اؤلودور!» بو سؤز بابکین سییریلمیش قیلینجینین تیه‌سینه ده حک ائدیلمیشدیر.
بابک، کیچیک یاشلاریندان بیر پارچا چؤرک اوچون بیر وارلی کیشینین ایلخیسینی اوتارمیش، آت بئلینده بؤیوموشدو. ، آت بئلینده قاناد آچمیشدیر. آناسی برومندله قانلی دوزده یئر شوملامیش، خرمیلرین باش‌چیسی شهرک اوغلو جاویدانین دمیرچیخاناسیندا خام آتلاری مینییه اؤیرتمیشدیر. همچینین سرکرده جاویدانین مهم تاپشیریقلارینی یئرینه یئتیرمیش، تبریزده بؤیوک وار-دوولت صاحبی محمد ابن رواض عزالدینین اعمالاتخاناسیندا اوستایا شاگیرد اولموش قیلینج دوزلتمیش، مشهور تاجیر شیبل ابن موناکانین ساربانی اولوب آتاسی عبدالله کیمی خیلافتی آددیم آددیم دولاشمیش، خیلافتده خلیفه قیلینجینین تؤرتدیی ظلمو گؤزویله گؤرموش، بذ قالاسینین صاحبی شهرک اوغلو جاویدانین کمکیله سرکرده اولموش، بوندان سونرا بیر دؤولت خادیمی کیمی خیلافتده تانینمیش، یاراتدیغی اینتظاملی، دؤیوشکن، موباریز خالق اوردوسو ایله عباسی خلیفه‌لرینه قارشی موباریزه آپارمیش، خیلافتی قورخو آلتیندا ساخلاماق اوچون بیزانس ایمپئراتورو فئوفیلله موقاویله باغلامیشدیر.
رومانی اوخودوقجا بابک اوخوجونون نظرینده گاه جنگاور، گاه فیلوسوف، گاه دا آتشگاها سیتاییش ائد‌ن ساده بیر خرمی کیمی جانلانیر. یازیچی، بابکین سرکرده‌لیک مهارتینی گؤسترمک اوچون بعضی دؤیوش صحنه‌لرینی: هشته سر، همدان دؤیوشو، بذ اطرافینداکی ووروشلاری، بیله‌رک‌دن داها گئنیش تصویر ائدیر. بابکین خالق اوردوسو خلیفه مامونون و خلیفه معتصمین سایسیز-حساب‌سیز اوردوسو ایله دفعه‌لرله اوز-اوزه گلیر، چوخ واخت دا قالیب چیخیر. خلیفه معتصم ان مشهور سرکرده‌سی آفشینی، گوج‌لو قوشونلا بابکین اوستونه گؤندریر.
کئچمیش ایشغال‌چیلیق محاربه‌لری، اساساً دین پرده‌سی آلتیندا آپاریلیردی. عباسی ایمپئرییاسی دا بئله یارانمیشدیر. تاریخیلیگی نظره آلان مؤلف «سارای ایلاهیات‌چیلاری ایله آتشپرست کاهینلری آراسینداکی دینی-ایدئولوژی موباریزنی دؤورون حادثه‌لری ایله علاقه لندیرمیی باجارمیشدیر. اوخوجو روماندا بونو، بابکین آناسی برومندله آتشگاها گئتدیینی صحنه‌ده ایزله‌یه، آتشپرست کاهینین بابکه وئردیی نصیحتلردن حیسس ائده بیلیر. کاهین بابکه آتشپرسلیین اساسلارینی، دوشمنیمیزین شر اللهی اهریمن، دوستوموزون ایسه خیر الله ی اولو هؤرموز اولدوغونو، آتشپرستلرین پیغمبرینین شیروین اولدوغونو آنلادیر.
روماندا باش کاهینی – مؤبدی-مؤبدانی ان آغیر دؤیوشلرده خالق اوردوسو ایله بیرلیک‌ده گؤروروک. او، دؤیوشدن اول اولو خیر الله ی -هؤرموزه بابکین قیلینجینا قوت وئرمه‌سی اوچون یالواریر. آتشپرستلر خیر الله ی هؤرموز و شیروین پیغمبر یولوندا دؤیوشه آتیلیرلار. سون دؤیوشلرین بیرینده دؤیوش‌چولر بابکین امری ایله قیلینجلارینین قینینی تونقالا آتیرلار. آزادلیق و ایستیقلالیت یولوندا سییریلمیش قیلینج قینا گیرمه‌یه‌جک‌دیر!
خیلافتین پایتاختی باغداد بابک دؤورونده دونیانین مدنی علم اوجاقلاریندان بیری ایدی.
بورداکی «حیکمت ائوی»نده آلتی میندن چوخ عالیم چالیشیردی. ابو نووواس کیمی مشهور شاعرلر، الکیندی کیمی آچیق فیکیرلی فیلوسوفلار آلتون ساراییندا ایدیلر… ابو نووواس هم خلیفه هارون الرشیدین ندیمی، هم ده سارایین نفوذلو شاعری ایدی. فیلوسوف الکیندی خلیفه مامونون مصلحت‌چیسی ایدی. دین و علم عالمینده بیر-بیرینه ضد بیر سیرا جرهیانلار عمله گلمیشدی. مؤلف، یئری گلدیک‌ده بو جریانلارین اهمیتینی گؤستریر. حتی فیلوسوف الکیندی ایله اؤز باش قهرمانی بابکی گؤروشدورور. بو گؤروشده بابکین درین ایدراک صاحبی اولدوغو میدانا چیخیر. ایشغال‌چیدان صحبت دوشنده بابک فیلوسوف الکیندییه بئله دئییر: «قوجا، بؤیوک باشلار گوناهکاردیر… دریادا بؤیوک بالیقلار کیچیک بالیقلارا دینجلیک وئرمیر! ایندی خیلافتده بیر چوخ میللت آز قالیب اؤز آنا دیلینی ده اونوتسون. بلی، حقیقتدیر بو! مدر‌سه‌سی اولان کندلرده تامام روسوایچیلیق‌دیر. بو کندلرده چوبان ایتلری ده، ناخیرچی کوچویو ده، اووچو تولاسی دا آز قالیر سارای آوازیندا هورسون».
روماندا تصویر ائدیلن اوبرازلارین اکثریتی تاریخی شخصیتلردیر. شهرک اوغلو جاویدان، دومباگؤز ابو عمران، هارون، امین، مامون، معتصم، شاعر ابو نووواس، حکیم جبراییل، زوبئیده خاتون، باش وزیر جعفر، هایزورانا خاتون، ایسحاق، جللادباشی مسرور، الکیندی، شیخ ایسماعیل، قرنفیل، فنهاس، برومند، تاجیر شیبل، سهل ابن سومبات، معاوییه، عبدالله، کلدنییه و باش سرکرده آفشین! رومانداکی بو اوبرازلارین هر بیری بیتکیندیر.
مؤلف، اوبرازلارینی فردیلشدیرمک‌دن اؤترو اونلارین هر بیرینی اؤز دیلی ایله دانیشدیریر. اوبرازلار یئری گلدیکجه عرب، فارس و آذربایجان مثللری چکیر، فیکیرلرینی آتالار سؤزلری ایله ایفاده ائد‌رک اؤزلرینین میللی منسوبیتینی، سیاسی-اجتماعی مؤقعلرینی نوماییش ائتدیریرلر. رومانین دیلی ساده و اوبرازلیدیر. یازیچی، یئری گلدیکجه آیری-آیری فصیللرده ابو نووواس و باشقا شاعرلردن لیریک پارچالار وئریر، فیلوسوف الکیندینین کلاملاری ایله رومانی داها دا زنگینلشدیریر.
بابکین مغلوب اولماسی و خیانت نتیجه‌سینده اسیر آلینماسی رومانین ان تأثیرلی حیصه‌سیدیر. «۸۳۷-جی ایلین سئنتیابریندا بذ قالاسینین محاصره‌سی زامانی بابک خلاص اولور و آرانا قاچیر. اوللر متفیقی اولان سهل ابن سومباتین ائوینه دوشور. سهل ابن سومبات ایسه بیر میلیون دیرهمه بابکی عربلره ساتیر!»
بابک عصیانین مغلوب اولماسی وطن تورپاقلارینین یاسا باتماسینا سبب اولموشدور. خالق بو مغلوبیتی میللی فاجعه کیمی قارشیلامیشدیر. خرمیلرین اساس قالاسی اولان بذین سوقوطو میللی آزادلیق حرکاتینین مغلوبیتیندن خبر وئریردی.
«بوتون آذربایجان یاس ایچینده ایدی. بذین اوخلانمیش داشلارینا، قایالارینا باخاندا گؤزلر دولوردو. قالا هله ده یانماق‌دا ایدی.
دؤیوش کسیلمیشدی. ویران ائدیلمیش بذ اینسانسیز قالمیشدی، اطراف داغلار سوکوت ایچینده ایدی».18
یازیچی اثرین سونوندا صاحب‌سیز قالمیش بیر کؤهلنین بذین اتکلرینده هایقیرتیسینی وئرمکله بیر گون بو کؤهلنلرین بئلینده یئنی بابکلرین ظهور ائده جیی مئساژینی وئریردی.
«کنیسئیی-بابک تپه‌سیندن خیلی اوزاقلاردا، هله ده اود-آلووو سؤنممیش بذین اتکلرینده، قاچاریغینا کولک چاتمایان صاحب‌سیز بیر کؤهلن هایقیریردی. قاراقاشقانی بیر جسور خلیفه دؤیوشچوسونه وئرمیشدیلر. آت، بو یاد مخلوقو یهردن سیلدیریم قایالارا ووروب پارچالامیشدی. آت اؤزباشینا داغلاری،داشلاری، چؤللری دولاشیردی. بابکین قیزیلقوشو دا اونون اوستو ایله شیمشک‌لی سمادا هرلنیردی».19
رومانین ان هیاجانلی، اوخوجونون ان سارسیلدیغی صحنه بابکین اؤلومودور. او، دوغرانارکن ده دوشمنه میدان اوخویور. مؤلف، «قتل صحنه‌سینی اؤزونمخصوص بیر اوریژیناللیقلا تصویر ائدیر. «قیلینجا ال آتاندا عاغلین سسی باتار!» خلیفه معتصم بو سؤزلری دئییب اللرینی آرخاسیندا چارپازلادی و خیلی گزیشدی. بیردن آیاق ساخلادی و قاش-گؤزو ایله فرراشلارا، قارا قوللارا امر ائتدی کی، بابکی جلاد کؤتویونون یانینا آپارسینلار. امر یئرینه یئتیریلدی. جلادباشی مسرور قیلینجینی قاپدی و درحال آیاغا قالخیب بابکین اوستونه شیغیدی. چلادباشی فرراشلارین قارا قوللارین کمکی ایله بابکی کؤتویه یاخینلاشدیردی و ایسته‌دی کی، باباکین گؤزونو قیرمیزی دسماللا باغلاسین. او، نیکبین بیر اینیلتی ایله دئدی: «جلاد گؤزومو باغلاما! من سون نفسیم‌ده بو دونیایا، بو دونیاداکی دوغما اودلار یوردوما باخا-باخا اؤلمک ایستییرم!»
خلیفه معتصم گؤی گؤزلرینی بؤیودوب، سئیرک اوزون ساققالینی بارماقلاری ایله اوینادا-اوینادا کینایه ایله گولومسوندو: «جلاد، اونون گؤزلرینی باغلاما. قوی آرزوسو اوریینده قالماسین. قوی اودلاری سؤنمک‌ده اولان آتشگه لارینا،سیتاییش ائتدیی گونشینه، اودونا-آلووونا تاماشا ائل‌یه-ائل‌یه، آزادلیق دئیه-دئیه دونیادان کؤچسون. اول قوللارینی دوغرا. جلادباشی مسرور ایلهاملاندی. او اولجه بابکین ساغ قولونو ووردو. بابک اوف دا دئمه‌دی. سونرا جلاد اونون سول قولونو ووردو. بابک یئنه ده اوف دئمه‌دی، تلسیک باشینی آشاغی اییب قولونون قانینی اوزونه سورتدو صیفتینی قیزارتدی. خلیفه معتصم الینی-الینه ووروب آجی بیر قهقهه چکدی: کافیر، اؤلوم آیاغیندا بو نه اویوندور؟!»20 (برگوشاد،۱۹۸۲،۳۵۵).
اؤلوم آیاغیندا دا اؤز مغرورلوغونو قورویوب ساخلایان قهرمان بابک مغلوبیتی غلبه‌یه چئویریر. اؤز یئنیلمزلیگی ایله خلیفه معتصیمی حیرتلندیریر. بو یازیچی جلال برگوشادین اوغورلو مانئوری ایدی. بابکی اوخوجوسونون گؤزونده داها دا یوکسلتمک‌دن اؤترو دوشمنی خلیفه معتصمین بو صحنه قارشیسیندا سارسیلدیغینی گؤسترن مؤلف، معتصمین دیلیله دئییر: «باغیشلانمالی شیطان ایدی، آنجاق گئج‌دیر! کاش معلمیم منه یازیب-اوخوماغی اؤیرتمییدی. کاش بئله بیر جنگاورین اؤلومونه فرمان وئرمییدیم»21 - دئیرک تأسف و حیرتینی بیلدیریر.
رومان حوزنلو بیر سونلوقلا بیتسه ده، اوخوجو صاباحکی گونه اولان اومیدلرینی ایتیرمیر. بو خالقین بوتون زامانلاردا بابک کیمی یئنیلمز قهرمانلار یئتیردیینه اینانیر. «سیریلمیش قیلینچ» تاریخی رومانی تاریخی اولدوغو قدر ده معاصر، میللی اولدوغو قدر ده بشریدیر.
دونیا اینکیشافینین ایندیکی مرحله‌سینده، ایمپئریالیست دؤولتلرین محاربه قیزیشدیردیغی بیر واخدا آکتوال اولان رومان، همچینین بؤیومک‌ده اولان نسلین وطنپرورلیک تربییه‌سینده، اونلارین دونیاگؤروشونون فورمالاشدیریلماسیندا اهمیت‌لی رول اویناییر.
«قهرمانلیق قهرمانلا اؤلمور، اونون عمرو داها اوزون اولور» (ائوریپید). قهرمان بابک خرمییه - «اؤلمه‌ین قهرمانلیغا» حصر اولونان و بؤیوک تیراژلا نشر اولونان «سییریلمیش قیلینچ» تاریخی رومان بؤیوک اوخوجو کوتله‌سی طرفیندن رغبتله قارشیلانیر. آذربایجانینKP بابک رایون کومیته‌سی اثرین دؤولت موکافاتینا لاییق گؤرولمه‌سی اوچون آذربایجان س س ر ناظیرلر سووئتی یانیندا ادبیات، اینجصنت و آرخیتئکتورا ساحه‌سینده آذربایجان س س ر دؤولت موکافاتلاری کومیته‌سینه مراجعتلر اولونور.
کومیته‌یه گؤندریلن تکلیفلردن بیرینین مؤلفی او زامانکی فضولی رایونو، «۱ مای» کولخوزونون صدری، ایکی دفعه سوسیالیست امیی قهرمانی، سسری علی سووئتینین دئپوتاتی شاماما حسنووا ۴ مارت ۱۹۸۲-جی ایلده «آذربایجان سسر ناظیرلر سووئتی یانیندا ادبیات، اینجصنت و آرخیتئکتورا ساحه‌سینده آذربایجان سسر دؤولت موکافاتلاری کومیته‌سینه یازیچی جلال برگوشادین «سییریلمیش قیلینچ» رومانی باره‌ده ملاحظه لریم» باشلیغی ایله یازیر: «اونبیرینجی بئش ایللیین بیرینجی ایلینده قازاندیغی موفقیتلره گؤره رئسپوبلیکامیزین اون ایکینجی دفعه کئچیجی بایراقلا تلطیف اولونماسی خبری ایله بیر واختدا بیر قروپ یارادیجی ضیالیلاریمیزین آذربایجان سسر دؤولت موکافاتلارینا تقدیم اولونماسی خبری رایونوموزون امک آداملارینین بؤیوک سئوینجینه سبب اولدو.
آذربایجان KP بابک رایون کومیته‌سی گؤرکملی یازیچیمیز جلال برگوشادین «سییریلمیش قیلینچ» رومانینی دا آذربایجان سسر دؤولت موکافاتنا تقدیم ائتمیشدیر. بو سئوینج منیم اوچون داها علامتداردیر، اونا گؤره کی، لاپ بو یاخینلاردا اوخویوب، سونونجو صحیفه‌لرینی چئویردییم «سییریلمیش قیلینچ» رومانینی دا تلطیفه تقدیم اولونان اثرلر سیراسیندادیر.
اثر اوخوجویا اؤز قهرمان کئچمیشینی تانیماق باخیمیندان دا قیمت‌لیدیر. او آداملاردا دوننین هر هانسی بیر فیتنه‌سینه قارشی سفربرئدیجی احوال-روحیینی گوجلندیریر. «سییریلمیش قیلینچ» رومانینی یوردوموزون قهرمانلیق سالنامه‌سینین مهم دؤورلریندن بیرینه حصر اولونموش گؤرکملی بیر اثر اولدوغو اوچون ده قیمت‌لیدیر. اثرین ان یوکسک بدیعی کئیفیتلریندن بیری ده بودور کی، بو تورپاق‌دا بو گون ده یئنی-یئنی بابک اورک‌لی، بابک قئیرت‌لی قهرمانلار دوغولور، یوردوموزون شؤهرت بایراغینی داها یوکسک زیروه‌لره قالدیریرلار. اینانماق ایستییرم کی، خالقیمیزین قهرمان کئچمیشینین مهم دؤورلریندن بیرینه حصر اولونموش «سییریلمیش قیلینچ» رومانی فخری موکافاتا لاییق گؤروله‌جک‌دیر»22.
گؤروندویو کیمی، شاماما حسنووانین کومیته‌یه عنوانلادیغی، یالنیز ایلک و سون آبزاسینی تقدیم ائتدییمیز مکتوب‌دا اثرین ماهیتیندن و اهمیتیندن گئنیش بحث اولونور.
دؤولت موکافاتینا لاییق گؤرولمه‌سی اوچون آذربایجان سسر ناظیرلر سووئتی یانیندا ادبیات، اینجصنت و آرخیتئکتورا ساحه‌سینده آذربایجان سسر دؤولت موکافاتلاری کومیته‌سینه گؤندریلن مکتوبلاردان بیرینین ده مؤلفی او زامانکی قاسیم ایسماعیلوو رایونوندا چیخان «موباریز» قزئتینین مسئول کاتیبی ترلان قهرمانوودور. او یازیر: «بیز جلال برگوشادی «سیریلمیش قیلینچ» رومانینی یازمازدان اول ده تانیییردیق.
او واختلار ج. برگوشادین رئسپوبلیکا مطبوعاتی صحیفه‌لرینده نئچه-نئچه حکایه و اوچئرکلری درج ائدیلمیشدی. همین یازیلاردا گنج ژورنالیست وطنین ترققیسی نامینه قازانیلان موفقیتلردن، سووئت آداملارینین سوسیالیزمین ایشیقلارینا دوغرو ایری آددیملاریندان، دیققتلاییق نایلیتلریندن بحث ائدیردی. دئمک اولار کی، اونون هر بیر یازیسی اوخوجولار طرفیندن حرارتله قارشیلانیردی.
بیز ائشیدنده کی، جلال برگوشادین «سیریلمیش قیلینج» تاریخی رومانی آذربایجان سسر دؤولت موکافاتینا تقدیم ائدیلمیشدیر، چوخ سئویندیک. آخی مشهور خالق سرکرده‌سی بابک خرمینین اؤلمز حیاتینا حصر ائدیلمیش بو اثر گرگین امیین، یوخوسوز گئجه‌لرین بهره‌سیدیر. مؤلف، همین اثر اوزرینده ۱۰ ایل گرگین امکله، بؤیوک هوسله ایشلمیش، هر حادثه نی دوزگون آراشدیرمیش، بابک دؤورونه عایید بیر سیرا نادیر تاریخی سندلرله اوخوجولارینی تانیش ائتمیشدیر. ۱۴ فصیلدن عبارت اولان بو روماندا «سیریلمیش قیلینج»، «زیندان سسلری»، «پولاد کوره‌ده برکییر»، «آغیر ایتکی» و س. فصیللری هیجانسیز اوخوماق مومکون دئییل. مؤلف هر فصلی ایشله‌ین زامان اونا خیردا بیر گیریش وئرمیی ده اونوتمامیشدیر. یا آتالار سؤزوندن و یاخود مودریک کلاملاردان گؤتورولموش بو گیریشده بؤیوک حیکمت واردیر. ائله ایلک نؤوبه‌ده اوخوجونو جلب ائد‌ن ده بودور. بابکین دیلی ایله دئییلن «بیر گون آزاد یاشاماق، قیرخ ایل قول اولماق‌دان یاخشیدیر» – سؤزلرینده بؤیوک حیکمت وار» (۳ مارت ۱۹۸۲-جی ایل).
بابکین دیلیندن وئریلن «آتام دئیرمیش کی، کیمین قیلینجی پاس آتیب، اونون صاحبی اؤلودور»، - سؤزونون و سونرادان بو سؤزون بابکین سیریلمیش قیلینجینین تیه‌سینده حک ائدیلمه‌سی خالقینا وئردیی بیر ایسماریشدیر: تاریخیمیزه، تاریخی تورپاقلاریمیزا صاحب چیخاق، مقامی گلدیینده علمله، کلاملا، مقامی گلدیینده قیلینچلا.
میللتلر آنجاق اؤز تاریخینی بیلمکله میللی شعورا صاحب اولا بیلرلر. جلال برگوشادین نسر اثرلری، خصوصیله «سییریلمیش قیلینج» و «بوز آتین بئلینده» تاریخی رومانلاری میللی شعورون فورمالاشماسینا خیدمت ائدیر.
دؤولت موکافاتینا تقدیم اولونان «سیریلمیش قیلینچ» اثری موکافاتا لاییق گؤرولمه‌سه ده، رومانین دؤولت موکافاتینا تقدیم اولونماسی اؤزو تقدیر اولوناندیر و تاریخ‌دیر.
حیدر علیئو دئمیشدیر: «یاخشی دا، پیس ده اولسا یاشادیغین ایللری کیمینسه، نیینسه خاطرینه سیلیب آتماق اولماز. چونکی او، تاریخ‌دیر، تاریخی سیلمک ایسه هئچ کسه میسر اولمایان بیر ایشدیر!»
هر بیر صنعت اثری خالقین معنوی ثروتیدیر. جلال برگوشادین «سییریلمیش قیلینج» اثری هم تاریخی، هم ده بدیعی جهتدن اولدوقجا دیرلیدیر. ائل‌جه ده «سییریلمیش قیلینج» رومانی آذربایجانین میللی قهرمانی بابکین حیاتینین و موباریزه‌سینین یوکسک سوییه‌ده ترننومو و تصویری باخیمیندان مدنی-تاریخی عابده‌دیر»23. اونون دیرینی چوخسایلی یئنی نشرلرینده، ترجومه واریانتلاریندا، تدقیقات اثرلرینده گؤرمک مومکوندور.
جلال برگوشادین باکیدا، ۱۹۸۱-جی ایلده کیریل قرافیکالی آذربایجان الیفباسی ایله ، ۲۰۱۷-جی ایلده لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسی ایله نشر اولونموش «سییریلمیش قیلینج» رومانی، ۱۹۸۴-جو ایلده تهراندا فارس دیلینه، ۲۰۰۵-جی ایلده تورک دیلینه24. ترجومه اولوناراق آنکارادا یوکسک تیراژلا نشر اولونموش، تدقیقاتا جلب اولونموشدور. فیلولوق نیگار گؤیچایسکایا ۲۰۰۵-جی ایلده «عرب و آذربایجان نثرینده بابک و خرمیلر اوبرازی» مؤوضوسوندا نامیزدلیک دیسسئرتاسییاسی مدافعه ائتمیشدیر»25
«سییریلمیش قیلینج» رومانی بابک خرمینین قهرمانلیق تاریخینین، بوتؤولوک‌ده آذربایجان خالقینین تاریخ‌ده‌کی قهرمان کئچمیشینی، فردین، بابک خرمینین حیاتینی، میثیل‌سیز قهرمانلیقلارینی، دؤیوش صحنه‌لرینی و خلیفه‌لرین تاخت-تاج اوغروندا گئدن آمانسیز موباریزه‌لرینی عکس ائتدیرن قیمت‌لی بیر اثردیر.
یوکسک تیراژلا نشر اولونان «سیریلمیش قیلینچ» تاریخی رومانی گئنیش اوخوجو کوتله‌سی طرفیندن اوخونموش، بؤیوک اوغور قازانمیشدیر. «سیریلمیش قیلینچ» رومانی بو گون ده اؤز دیرینی و آکتواللیغینی قورویوب ساخلاییر. بو محتشم اثرین آذربایجان تاریخینده و ادبیاتیندا اؤزونمخصوص یئری وار.
سون اولاراق قئید ائدک کی، یازیچینین یازدیغی رومانلاردان بیری ده «جاوانشیر» تاریخی رومانیدیر. رومانین ناتامام الیازماسی یازیچینین آرخیوینده قورونور. آرخیو ماتئریاللارینی اینجلدیکجه گؤروروک کی، یازیچینین سون یازماغا باشلادیغی رومان «شاه اسماعیل خطایی» اولموشدور. «بوز آتین بئلینده» و «سییریلمیش» قیلینج» رومانلاری ایله آدینی آذربایجان ادبیاتینا تاریخی رومانلار مؤلفی کیمی یازمیش جلال برگوشاد یاشاسایدی، آذربایجان ادبیاتینا نئچه-نئچه تاریخی رومانلار بخش ائد‌جک‌دی.
قایناقلار
Mustafayeva A. Bədii yaradıcılıq və tarix / https://senet.az › bloq › bedii-yara..
2 Mustafayeva A. Bədii yaradıcılıq və tarix / https://senet.az › bloq › bedii-yara..
3 Axundov Yavuz. Azərbaycan sovet tarixi romanı. Bakı: Yazıçı, 1979, 238 s., 22
4 Anar. Ənvər Məmmədxanlının Babək dastanı. / Ə.Məmmədxanlı. Babək. B.: Azərnəşr 1994, s. 230-264
5 Məmmədxanlı Ə. Babək. B.: Azərnəşr, 1994, 264 s.
6 Axundov J. Tarix və roman. B.: Yazıçı, 1988, 190 s.
7 Tosh John (1997). Tarihin Peşinde. Çev. Özden Arıkan, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s.20
8Tosh John (1997). Tarihin Peşinde. Çev. Özden Arıkan, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s.3
9 Əsgərzadə Lütviyyə. Əmir Teymur:Tarixdə və Ədəbiyyatda. GlobeEdit, 2020, 134 s. s.14
10 Буниядов З. Азербайджан в VII-IX века. Б.: Элм, 1989, 336 с.
11 Nəfisi S. Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin. Azərbaycan SSREA nəşriyyatı 1960, 260 s
12 Томара М. Бабек M.: Журнально газетное объединение, 1936, 71 s.
13 Bünyadov Z. Babəkə ucaldılmış abidə (Ön söz). Bərgüşad C. Siyrilmiş qılınç. Bakı, Qanun, 327 s. s.4-12.
14https://fr.wikisource.org/wiki/Page:Maupassant_Romans,_paru_dans_Gil_Blas,_26_avril_1882.djvu/3
15https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File%3AMaupassant_Romans%2C_paru_dans_Gil_Blas%2C_26_avril_1882.djvu&page=4
16Bünyadov Z. Babəkə ucaldılmış abidə (Ön söz). Bərgüşad C. Siyrilmiş qılınç. Bakı, Qanun, 327 s. s.4-12.
17 Bünyadov Z. Babəkə ucaldılmış abidə (Ön söz). Bərgüşad C. Siyrilmiş qılınç. Bakı, Qanun, 327 s. s.4-12.
18 Cəlal Bərgüşad. Siyrilmiş qılınc. Bakı: Gənclik, 1981, səh.339
19Cəlal Bərgüşad. Siyrilmiş qılınc. Bakı: Gənclik, 1981, səh.357
20 Bərgüşad C.Sıyrılmış qılınc. Bakı, 1982, s.355
21 Bərgüşad C. Sıyrılmış qılınc. B.: Gənclik, 1981, 373 s. s.356
22 Cəlal Bərgüşadın arxivi
23 Əliyeva X. Xürrəmilər hərəkatının Cəlal Bərgüşadın “Sıyrılmış qılınc” tarixi əsərində vəsfi / Dil və Ədəbiyyat jurn., 2022, 1/18. s.185-186
24 Bərgüşad Cəlal. Sıyrılmış Kılıç Babek (Tercüman Vəliyeva Zülfiyyə), Ankara: Yurt Kitap-Yayında, 2005
25 Göyçayskaya Nigar. “Ərəb və Azərbacan nəsrində Babək və xürrəmilər obrazı” (Circi Zeydanın “Fərqanə gəlini” və Cəlal Bərgüşadın “Sıyrılmış qılınc” romanları əsasında)”. Bakı: 2005