Nəriman Həsənzadə

نریمان حسن زاده

 چئویرن : حسین شرقی دره جک

" ...هر حالدا مملکتيميز آرسلانلار يوردو قارتاللار يوواسي اولاراق قالمامالي بلکه دنیادا ان پارلاق معارف و مدنيت اوجاغي... اولماليدير " .

  حسین جاويد 

  © بؤيوک فرانسا انقلابيني (1789-1794) ايدئولوژي جهتدن فرانسيز معارفچيلري حاضيرلاميشديلار. 

  © دالامبئر تئاتر تاماشالاريني خالقي تربييه اوچون گوجلو واسطه حساب ائدير روسسو آنجاق اَيلنجه آدلانديريردي. 

  © ديدرو فرانسا معارفچيليک حرکاتيندا مرکزي سيما سايليردي. عباسقولو آغا باکيخانوو 1832-جي ايلده باکيدا پانسيونلو دونيوي مکتبين لایحه سيني ترتيب ائتميشدير. 

  تاريخچيلر " کرال-گونش آدلانديرديقلاري 14-                                                يازيرلار کي فرانسادا 18- عصر لودوويقين اوصول-اداره سييله باشلادي و بؤيوک فرانسا انقلابي ايله نتيجه لندي؛ بو دا معارفچيليک ايدئيالاري ايله ياشايان قاباقجيل ضياليلارين آزادليق برابرليک قارداشليق کيمي شوعاعرلارلا چيخيش ائتمه سينه بؤيوک امکان ياراتدي.188 

  معارفچيليک علمی کشفی مدنيت حرکاتي جمعيتده شخصيتين معنوي و اينتئللئکتوال يئتکينلشمه سي نامينه عاغيلا شوورا ذکايا اوستونلوک وئرير و بشريتين ضروري ترققيسيني بوندا گؤروردولر. 

Russo Jan Jak (1712-1778). Fransız maarifçisi və siyasi xadimi.

  18- عصر آلمان فيلوسوفو ايممانويل کانت (1724-1804) معارفچيليک ندير؟ سواليني شرح ائديردي:  " معارفچيليک  انسانلارين انکشاف ائتمه ميش وضعيتدن چيخ-ماسي دئمکدير کي بوندا دا اونلارين اؤزلري گوناهکارديلار. انکشاف ائتمه ميش انسان  باشقاسي نين کؤمگي اولمادان اؤز عقلیندان استفاده ائتمگي باجارمايان عاجيز قابيليتسيز شخصدير. 

  بو عاجيزليک بير ايش گؤرمک لازيم گلنده اونون عاغيلسيز اولدوغونو يوخ باشقاسي نين کؤمگي اولمادان قابيليييتسيز اولدوغونو گؤسترن نؤقسانيدير. 

  اؤز عقلیندان استفاده ائتمکده کيشي اول! باخ بودور معارفچيليگين دئويزي " .189 

  تصادفي دئييل کي آلمانیادا 18- عصر  " کانت عصري "  آدلانير. 

معارفچيليک حرکاتي نين نوماينده لري ديني خورافاتلا کسکين مبارزه آپارير عاغيلين بير شئي کسمه ديگي جادوگر سِحرباز اووسونچو گؤزباغلاييجي جين شیطان کيمي رئالليقلا علاقه سي اولمايان شئيلري اينکار ائديرديلر. 

  معارفچيليک علمی کشفیندا اينگيلتره ده ریاضیات علمي خصوصي انکشاف ائتدي. 

  پولياک عاليمي کوپئرنيک ثبوت ائتدي کي گونشين يئر اطرافيندا فيرلانماسي نظریه سي يانليشدير. ایتالیالي عاليم قاليلئي رييازي مئخانيکانين اساسلاريني قويدو. 

  عیسیاک نيوتون فضا جيسملري نين يئر فيزيکاسي قانونلارينا تابئ شکيلده حرکتيني کشف ائتدي. 

  فرانسانين گؤرکملي علم و مدنيت خاديملرين-دن دئني ديدرو (1713-1784) وولتئر (1694-1778) ژان-ژاک روسسو (1712-1778) ش.مونتئسکيؤ (1689-1755) پول آنري هولباخ (1723-1789) ژورژ لوي دئ بوف-فون (1697-1788) کيمي شخصيتلر معارفچيليک حرکاتي نين جارچيلاري ايديلر. 

  بئله ليکله ائنسيکلوپئدييانين تشکيلاتچيسي و رئداکتورو دئني ديدرو ايله ياناشي فرانسيز معارفچيلري تاريخه ائنسيکلوپئديستلر کيمي طبيعت و جمعيت حاقيندا يئني بيليکلري کشف ائدن يئني ائپوخانين نوماينده لري کيمي داخيل اولدولار. 

  بؤيوک اينگيليس دراماتورقو او.شئکسپير يئرله گؤي آراسيندا نه ايسه ايضاح اولونمايان قوووه لرين اولدوغونو دئييردي. آلمان رئفورماسیاسي نين گؤرکملي خاديمي مارتين لوتئر ايسه بو  " قوووه لرين "  هاميسي نين يانديريلماسيني طلب ائديردي. 

  ديدرو عکسينه شئکسپيرين ياراديجيليغيني يوکسک قیمت-لعنديرير و يازيردي کي داهيلره منسوب اولان آداملار بير سيرا حاللاردا سليقه سيز دييشکن کوبود تاثير باغيشلاييرلار. لاکين  " شئکسپيرده کي  اولويليک و داهيليک اوزون ظلمت گئجه لرده کي  شيمشک کيمي پارلايير راسين ايسه هميشه گؤزلدير. هومئر - تام داهيدير وئرگيلي ايسه  ظريفدير " .191 

  ديدرونون تئاتر رسامليق و اينجه صنعت حاقيندا مقاله لري و آپارديغي تدقيقات ايشلري دنیا کولتورولوژي و ائستئتيک فيکري نين بؤيوک بير فصليني تشکيل ائدير. اونون ايضاح ائتديگي پروبلئملره داير فکرلري او قدر آيدين و ايندي نين اؤزونده ده معاصيردير کي ساغليغيندا بو بؤيوک صنعت فدايسيني درين بيليگينه و آيدين تفکرونه گؤره" ...فرانسيز معارفچيلري ايچينده آلمان باشي "کيمي قیمتلنديريرديلر.192 

  هومئردن توتموش آنتيک يونان و روما صنعتکارلاري نين ياراديجيليغيني و مؤوجود اجتماعی محيطي تحلیل ائدن ديدرو عؤمرونون آخيرينادک يازديغي  " آکتيور حاقيندا پارادوکس "اثرينده و باشقا ياراديجيليق تجربه لرينده تصويري صنعتدن هئيکلتراشليقدان تئاتردان معمارليقدان پوئزييادان دانيشير اونلارا قیمت وئرمکله جسارتلي تنقيدي فکرلر سؤيله ييردي.190 

  بئله ليکله ديدرونون باشچيليق ائتديگي  " ائنسيکلوپئدييا "  ژورناليندا معارفچيليک ايدئيالاري گئنيش تبليغ اولونوردو. 

  مرتجع دنیاگؤروشون اورتا عصر مونارخيياسي نين و کيلسه نين عليه نه اولان مبارز بير شخصيت کيمي ديدرو فرانسا معارفچيليک حرکاتيندا مرکزي سيما ساييليردي. 

  فرانسيز معارفچيلري نين ان خاراکتئريک و فرقلنن جهتي بوندايدي کي اونلار انقيلابي چيخيشلاري و دؤيوشکن اثرلريله بؤيوک فرانسا انقلابيني (1789-1794) آرتيق ايدئاولوژي جهتدن حاضيرلاميشديلار.193 

  معارفچيليک حرکاتي نين باشقا بير نوماينده سي  بير چوخ ليريک اثرلرين ائپيک پوئمالارين فاجيعه لرين رومان و پووئستلرين فلسفي تراکتاتلارين مؤليفي بؤيوک يازيچي و عاليم ماري آروئ وولتئر هله گنجليک ايللرينده يازديغي پامفلئت و وظيفه لي آريستوکراتلا اختلافلاري اوستونده ايکي دفعه  باستيلييا حبسخاناسينا سالينميش و لوندونا سورگون ائديلميشدي. 

  ياشجا اوندان کيچيک اولان دوستو ديدرو ايله ياخيندان علاقه ساخلاميش فرانسا انقلابيني ايدئولوژي جهتدن حاضيرلايان بؤيوک معارفچي خاديملردن بيري اولموشدور.194 

  وولتئر  " هه و يوخ "  آدلي پوئماسيندا مسله ني قطعي شکيلده قويوردو: فلسفه دن مطلق استفاده ائديلمه ليدير کي آداملارا بو ظولمکار حاکيميتدن قورتولوش يولونو گؤسترمک و يئر اوزرينده سعادتي تاپماق ممکن اولسون.195 

  متفکر اديب يازيردي:  " اؤلکه ده ...هر نه گؤرورمسه هر شئي انقلاب توخومو سپير. فرانسيزلار هميشه گئجيکيرلر آما اول-آخير مقصدلرينه نايل اولورلار " .3 1732-جي ايلده يازديغي  " سامسون "  پيئسينده پئرسوناژين ديليله فرانسيزلاري جعميتده دييشيکليک ائتمه يه چاغيريردي:  " خالق اويان اؤز قانداللاريني قير آزادليق سني چاغيرير سن اونون اوچون دوغولموسان؛ اؤز بيرليگيني برپا ائت! خالق آييل و اؤز قانداللاريني قير! " .196 

  وولتئر حاقيندا تدقيقاتچيلار يازيرلار کي او 18- عصر ابدي فلسفي معنوي پروبلئملرين تنظيملگيجيسي اولموشدور. 

  وولتئر يازيچي نين وظيفه سي باره ده يازيردي: ساده عقلین درک ائده بيله جگي مسله لر باره ده يازماق لازيمدير. يازيچي گرک طبیعی اولان شئيي جانلانديرسين پاريلتي احتيراسي آردينجا قاچماسين. 

  وولتئر يازيچي نين وظيفه سيني يالاني خورافاتي فاش ائتمکده انسانلاري دوزلويه و دؤزوملولويه اؤيرتمکده گؤ-روردو. 

  وولتئرين فيکرينجه گرک بوتون طبقه لردن يازماغي باجاراسان: باش ناظردن چکمه چييجن.197 

  فرانسا معارفچيلري آراسيندا آيريجا يئري و مؤوقعيي اولان گؤرکملي فيلوسوف و يازيچي ژان-ژاک روسسونون آدي دنیا مدنيتي تاريخينده هميشه حرمتله چکيلير و اونون محروميتلرله دولو بير حيات يولو کئچديگي گؤستريلير. 

  روسسو الله ين مؤوجودلوغونو قبول ائتمکله برابر روحون ابديليگيني ده اينکار ائتميردي. او اخلاقي ايدئيالارين آنادانگلمه اولدوغونو ثبوت ائتمه يه چاليشير جمعيتده برابرليگين دئموکراتيانين تامين اولونماسيني طلب ائديردي. 

  برابرسيزليگي و انسانلار آراسيندا طبقلشمه نين سببلريني خصوصي مولکيتده گؤرور198. و بو مقصدله ده آزاد خالق دؤولتي ياراديلماسي نين طرفداري کيمي چيخيش ائديردي. چونکي اورادا انسانلار منشاييندن آسيلي اولماياراق آزاد ياشاياجاقلار. البته روسسونون بئله چاغيريشلاري اونون علمی کشفی اوچون انقلابي دئموکراتيک بياناتلار تاثيري باغيشلاييردي.     

  روسسو اينجه صنعت اثرلريندن اجتماعی مضمون استه يير و گؤستريردي کي اثرلرده قهرمانلارين وطنپرورليک هنري ترننوم ائديلمه ليدير. معاصري اولدوغو اينجه صنعت اثرلريني سيويل مدنيتين چوخ ضعيف سولغون انعکاسي کيمي تنقيد ائديردي. 

  فرانسا معارفچيليگي نين مشهور نوماينده لريندن فيلوسوف و ریاضیاتچي ژان لئرون د'الامبئر (1717-1783) معارفچيليک علمی کشفیندا ائستئتيک فيکرين موترققي رولوندان دانيشارکن يازيردي کي تئاتر  خالقي تربييه ائتمک اوچون قدرتي واسطه دير.199 

   "  د آلامبئره مکتوب "  اثرينده روسسو اونون فکرلريني تنقيد ائدير و تئاتر تاماشالاري نين تربييه واسطه سي اولا بيلمه سينه شوبهه ايله ياناشيردي.  " . تئاتر تاماشالاري اَيلنجه دير  دئين روسسو فيکريني بئله اساسلانديريردي کي  " . البته انسانين اَيلنجه يه احتياجي وار لاکين بونا لزوم اولاندا لازيمدي معناسيز اَيلنجه لر ايسه  عمرو بو قدر آز و واختي بو قدر قیمتلي اولان انسان اوچون يامانليقدي " .200 

  روسسونون تئاتر تاماشالاري باره ده ملاحظه لرينه ديدرونون بوراخديغي  "ائنسيکلوپئدييا "  ژورناليندا جاواب وئريلميش و اونون يانليش مؤوقعده اولدوغو گؤستريلميشدير. 

  معارفچيليک علمی کشفی نين اجتماعی فلسفي و ائستئتيک فيکريني آلمانیادا آ.ق.باومقارتئن (1714-1762) اي.ي.وينکئلمان (1717-1768) ق.ئ.لئسسينق (1729-1781)؛ ایتالیادا جوزئپپئ پاريني (1729-1799) اسپانیادا فئيخوايمونتونئقرو (1676-1764) و ب. انکشاف ائتديرير انسان و زامان صنعت و صنعتکار طبيعتده کي  انکشاف قانوناوي-غونلوقلاري يئني تفکر طرزي حاقيندا ملاحظه لر يورودور اؤز صنعت نمونه لريني همچي نين يئني آوروپا مدنيتيني ياراديرديلار. 

  روسیادا معارفچيليک حرکاتنین بونؤوره سيني م.و.لومونوسوو (1711-1765) قويموش و بو موسکوادا اونيوئرسيتئتين (م د و) آچيليشي ايله نتيجه لنميشدير. 

  آ.ن.راديششئوين (1749-1802)  " آزادليق "  اوداسي و  " موسکوادان پئتئربورقا سياحت "  اثرلري روسیادا باشلانان معارفچيليک ايدئيالاريني گئنيش عکس ائتديريردي. معارفچيليک ايدئيالاري نين تاثيريله 18 عصرده آوروپادا اينجه صنعت کلاسسيزم و رومانتيزم جريانلاريني بيرلشديرير و يئني شکيلده انکشاف ائديردي. مثال اوچون گنج اسپان رسامي قوييا (1746-1828) ياراديجيليغي ايله يئني یوز ایللین رومانتيزميني ياراتميشدي. 

  معارفچيليک دؤورونده رومان اساس ادبي ژانر کيمي انکشاف ائتميشدير. دانيئل دئفونون (1660-1731)  " روبينزون کروزو "  جونوتان سويفتين (1667-1754)  " قولليوئرين سياحتي "  ژ.ژ.روسسونون  " يوليا ياخود يئني ائلووزا "  و س. رومانلاري ميثال گتيرمک اولار. 

  معارفچيلرين اثرلرينده طبيعت خیرخواهليق و گؤزلليک رمزي کيمي گؤستريليردي. 

  موسيقي ساحه سينده معارفچيليک حرکاتي نين ان آپاريجي قوووه لري وولفقانق آمادئي موتسارتين (1756-1791) لودويق وان بئتهووئنين (1770-1827) ايوهانن سئبئستيآن باخين (1685-1750) و ب. گؤرکملي صنعتکارلارين سيماسيندا يئني مضموندا سوناتالار سيمفونیالار 

  اوپئرالار اودالار و هيمنلر يارانير بسته کارلارين ياراديجيليغي ليريک فلسفي موسيقي اثرلريله زنگينلشيردي. 

  دراماتورگييا ساحه سينده ايوهانن وولفقانق هؤتئنين (1749-1832) فريدريخ شيللئرين (1759-1805) ف.کلينگئرين (1752-1831) اثرلرينده انسانين آزادليق اوغروندا مباريزه سي ترننوم ائديليردي. 

  دئديکلريميزين باريز نمونه لريني ف.شيللئرين  " قاچاقلار "   " مکر و محبت "  و.هؤتئنين  " فااوست "   " ائقمونت "  ف.کلينگئرين  " توفان و هجوم "  پيئسلرينده گؤرمک ممکندور. 

  آوروپادان فرقلي اولاراق آذربايجاندا معارفچيليک ايدئيالاري نين تبليغي باشقا استقامتده آپاريلير خالقين عصرلر بويونجا داوام ائدن گئريليگي قاباقجيل ضياليلاري جيدي شکيلده دوشوندوروردو. 

  عباسقولو آغا باکيخانوو 1832-جي ايلده باکيدا پانسيونلو دنيوي مکتبين لایحه سيني ترتيب ائدير اورادا آنا ديلي ايله ياناشي فارس و روس ديللري نين تاريخ جغرافيا و حساب فنلري نين ده تدريسيني نظرده توتوردو. لاکين ايدئيا نه قدر مترقي مقصد داشيسا دا چار حکومتي نين ميللي معنوي مکتبلري حسابا آلماماسي اوزوندن حياتا کئچمير. چونکي  " ...بو زامان (19- يوزايلليگين بيرينجي ياريسيندا - ن.ح.) آرتيق اؤلکه ده روس ابتدایی مکتبلري نين يئني شبکه سي يارانماغا باشلاميشدي " .201

 19- عصرين ايکينجي و 20- عصرين بيرينجي ياريسيندا آذربايجان ضياليلاري نين ادبي اجتماعی و سياسي فعالیتينده آزادليق ميللري مکتب علم تربيه مسله لري گئنيش يئر توتور آوروپا فلسفي فيکري نين اؤيره نيلمه سينده و ياييلماسيندا خصوصي رول اويناييردي. 

  م.ف.اخوندوو س.ع.شيرواني ن.وزيروو ع.حسینزاده م.ت.صيدقي (1854-1905) ع.شايق ص.م.قنيزاده ر.افندييو ص.س.آخوندوو و ب. يازيچي شاعر پئداقوق و ضياليلاريميزين خدمتلري خصوصيله ديقتلاييقدير. 

  بؤيوک عاليم معارفچي و ژورناليست حسن بي زردابي نين (1837-1907) تاسيس ائتديگي و اؤزونون رئداکتورلوغو ايله چيخان  " اکينچي "  قزئتي (1875-1877) آذربايجاندا پروفئسسيونال ژورناليستيکانين مطبوعاتين اساسيني قويدو.

 " ضيا "   " ضيايي قفقازيييه "  (1879-1884) و  " کشکول "  (1883-1891) کيمي مطبوعات اورقانلاري ايشيق اوزو گؤردو.  دئموکراتيک فکرلي آداملار معارفچي ضياليلار آنا ديلينده قزئت ژورنال آچاراق هره سي اؤز اطرافيندا اوخوجو کوتله سي توپلادي بئله ليکله ده معارفچيليک فکرلري نين ياييلماسينا شرايط ياراتماغا چاليشديلار. ن.نريمانوو م.شاهتاختلي آز سونرا ج.محمدقولوزاده و بير چوخلاري بو ساحه ده فداکارليق گؤسترديلر.202

قایناقلار آرشیود