برگردان : دکتر حسین شرقی دره جک (سوی تورک)
محمد بی ریا آذربایجان‌دا ۲۱ آذربایجان حرکاتینین فعال ایشتیراک‌چی‌سی اولوب. معاریف ناظری وظیفه‌سی و سایر وظیفه‌لرده چالیشمیشدیر.
او دموکرات فیرقه‌سینین یاراتدیغی میللی حکومت دؤورون‌ده غلبه آدلی قزئت‌ده بوراخیلدی. محمد بی ریا عینی زامان‌دا چوخ بؤیوک بیر شاعر ایدی.
ایلک سطیرلردن اوخوجودا درین اورک آغریسی و جان گیزیلتی‌سی دوغوران بو ایستینتاقنامه واختیله تبریزده آلوولو فاشیست شعرلرین و جوشغون میللی-دموکراتیک دویغو و دوشونجه‌لرین قدرت‌لی چارچی‌سی اولان و سؤیلدیی اجتماعی-اینقیلابی شعرلری ال به ال دولاشان محمد بی ریانین آجیناجاق‌لی حیاتینی قاورایان و طالع‌سیز یاشامینین سونونا قدر داوام‌چی‌سینین ماجراسی‌دیر.
شاعری آذربایجان‌دا یاشایارکن، خصوصیله ایشاره ائتدییمیز دؤورده هر یئرده سووئت اتفاقینین و قیزیل اوردونون آمان‌سیز مودافع کیمی تانیندیغی و قیمتلندیریلدیی حال‌دا، ۱۹۵۶-جی ایلده آذربایجان‌دا باش وئره‌ن حرکاتین دئوریلمه‌سی ایله او تایا کئچدیک‌دن سونرا چوخ اوزون سورمه‌دن یئنی‌دن جنییبی آذربایجانا قاییتماق فیکری ایله آلیشیر و بئله بیر ایسته‌یه جان آتدیغی و آیاق دیردیی اوچون میر باغیر جفروو عدالتینی قورویان تهلوکه‌سیزلیک دایره‌لری طرفین‌دن سووئت قورولوشونا قارشی خیانته، یالانچیلیغا، صمیمیت‌سیزلییه، ایفشاچیلیغا و بونلارلا بیرلیک‌ده اجنبی جاسوسزولوغون‌دا تؤهمتله‌ن‌دیریله‌رک جزالاندیریلیر و جزالاندیرما دؤنه-دؤنه اوسته‌لنیر.
ساعتلار و گونلر تکرار ائدیله‌ن و بیر چوخ حاللاردا یوروجو و بئزیکدیریجی شکیل‌ده تهلوکه‌سیزلیک مأمورلاری طرفین‌دن یئنی‌دن ایر‌لی سورولن بو ایستینتاقلارا او تام شهامت و قتیتله جاواب وئریر و موستنتیقلرین اتهاملاری نئجه یوزدوقلارینا، اونلاردان هانسی نتیجه‌لری چیخارماغا چالیشدیقلارینا باخمایاراق، عینی جاوابی وئرمک‌دن و حادثه‌نین نئجه باش وئردیینی سؤیله‌مک‌دن، اؤزونون سحولرینی بوینونا آلماق‌دان چکینمیر. ایستینتاق‌چیلارین تهدیدلری و چاشدیرمالاری اونو نه سارسی‌دیر و نه قورخودور . او ایناملا و نتیجه هر نه اولییرسا اولسون، دئدیکلری اوستون‌ده دایانیب و قالیر.
بو دؤنه-دؤنه تکرار ائدیلن قویروق‌لو اتهاملارین اثباتی اوچون داریم-دولاشیق یوللار آراندیغی حال‌دا بی ریانین بوتون پسیخولوژی وارلیغینی قاپسایان و باشینی دیک توتماق‌دا اونا معنوی گوج وئره‌ن دینی-معنوی اینانجلاری، عائله باغلیلیغی و اؤز یورد-یوواسینا دؤنمک ماراغی آز و اؤتری ده اولسون نظره آلینمیر. اونون دوستاق ائدیلدیی تاریخ‌ده، یعنی ۱۹۴۷-جی ایل سئنتیابرین ۱۳-ده ائوین‌ده‌کی املاکینین سیاهی‌سی اونا گؤره توتولماییب کی، ''شخصاً اونا مخصوص املاک و قیمت‌لی اشیا یوخ‌دور" راپورتو بئله اونو موحاکیمه ائد‌نلری دوشوندوروب اوتاندیرمیر
بی ریایا ۲۰ ایل زیندایی و سورگون فلاکتی دوغوران اتهاملاری آچیقلامادان اول شاعرین پسیخولوژیک دورومونو جانلی فاکتلارلا گؤسترمک یئرلی حساب ائدیلیر:
۱. آذربایجان ادبیات‌چی‌سی یحیی شئیدا، بی ریانین ایرانا قاییداندان سونرا شعرلرین‌دن ۱۹۸۱-جی ایلده تبریزده نشر ائتدیی "اورک سؤزلری'' مجموعه‌سینین باشلانغیجین‌دا بئله چیخیش ائدیر: قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، بی ریانین ۱۹۴۱-۴۵-جی ایللرین‌ده یازدیغی شعرلری، همین ایللر، ایلک دفعه "اورک سؤزلری" آدی آلتین‌دا، محمد سید اوردوبادینین باش سؤزو ایله باکی‌دا نشر ائدیلمیشدیر.
"بی ریا ایمان‌لی، مهریبان و اعتیقادلی شاعرلردن‌دیر کی، حتی قرب اؤلکه‌سین‌ده ده اؤز ماهیتینی دییشدیرمه‌دی. و بو ایش سبب اولدو کی، او یئرین ایدئولوگییاسین‌دا حل اولماییب و دیگر شخصیتلر کیمی ماسک اوز ائتمه‌سین!".
۲. آذربایجان شعری تارخیین‌ده بی ریانین سرگذشتی حاقین‌دا، دینی اینانجلاری باره‌ده بو سؤزلری اوخویوروق:
"بی ریانین عؤمور بویو دینی اینانجلارا باغلی اولدوغونو اونون ان کیچیک یاشلارین‌دان قوجا یاشلارینا قدر، حتی، اونون بیر چوخ سیاسی اینقیلابی مضمون‌لو شعرلرین‌ده گؤرمک اولار:
من فطرتاً (ذاتاً) موباریز دوران یارانمیشام، یوخسوللارا اومود-نیگهبان (قورویوجو) یارانمیشام. حاقین یولون‌دا ناطیقی قوران علی کیمی اؤز قانیما زمانه‌ده قلتان یارانمیشام.
۳. میللی حکومتین یارانماسی عرفه‌سین‌ده ائل‌جه ده بیریانین بو حکومت‌ده معاریف ناظری تعیین ائدیلدیی واخت تاس‌دا گئجه‌سی اونون شام یاندیرماسی معلوم مسئله‌دیر. بو ایسه اونون دینی اینانجین‌دان خبر وئریر.
۴. همین ایلرده سید احمد کسروی دینی-مذهبی اینانجلارا قارشی چیخدیغین‌دا تبریز شاعرلرین‌دن نئچه‌سی اونو لعنتلندیرمیشلر. بو لعنتنامه‌لر ایچری‌سین‌ده بی ریانین یازدیغی شعر هامیدان گوجلو ایدی.
۵.ایستیتاقنامه‌ده" اولان سورغو-سواللار عمومیتله بی ریانی تهمتلدیرمک و قارالاماق مقصدی داشیدیغی حال‌دا اورادا ایکی شاهیدین بی ریا حاقین‌دا یازدیقلاری شهادتنامه‌لرده یئرلشمیشدیر. بی ریا دوققوز ایل زین‌دان ایشگه‌نجه‌لرینه قاتلاشان‌دان سونرا یازیلان بو شهادتنامه‌لرده شاعرین بو کیملیینه و اینانجلارینا ایشاره‌لر وار.
بیرینجی شهادتنامه‌نی یازان دموکرات فیرقه‌سینین مسئول کادرلارین‌دان میر رحیم ولایی، بی ریادان اولدوقجا ساغلام بیر اوز گئچمیش وئرمیشدیر. ایستینتاقنامه‌ده اوچ صحیفه‌دن چوخ یئر توتان بو صمیمی شهادتنامه بی ریا حاقین‌دا هر شئیی صداقتله و آچیق آیدین گؤسترمیشدیر. بو شهادتنامه‌ده دئییلیر:
"سیزین سواللارینیزا جاواب اولاراق بیلدیریرم کی، باقیرزادیه بی ریا دینه اینانان‌دیر. تبریزده قالان عائله‌سینی چوخ سئویر. آروادینی و اوغلو فایقی چوخ سئویر. اوغلونون ۱۰ یاشی تامام اولور. بیر نئچه دفعه عائله‌سینی باکییا گتیرمک ایستمیشدیر. مومکون اولمادیق‌دا اؤزو تبریزه گئتمیی آرزولامیشدیر."
ایستینتاقنامه‌ده آذربایجان دئمکرات فیرقه‌سینین عضوو و سووئت آذربایجانی علملر آکادئمییاسی تاریخ اینستیتوتونون علمی امکداشی عباس‌علی اوغلونون ۲ صفحه دن عبارت اولان شهادتنامه‌سی یئرلشیر. بو شهادتنامه‌ده محمد بی ریانی همیشه رهبر وظیفه‌لرده چالیشان، اؤزونو ناموس‌لو، قابیلیت‌لی، دؤزوم‌لو رهبر و فهله موباریزه‌سینین گؤزل تشکیلات‌چی‌سی کیمی تانینمیشدیر. بی ریانین چاتیشمایان جهتی اونون دیالئکتیک ماتئریالیزمی پیس بیلمه‌سی، دینه اینانماماسی‌دیر .
او عائله‌سینی چوخ سئویر و همیشه بیلدیریر کی، عائله‌سیز اونون حیاتی معناسیزدیر.عائله‌سینی باکییا گتیرمک ایسته‌دی. بو مومکون اولینادیق‌دا یئنی‌دن تبریزه قاییتماق ایسته‌دی. سیاسی فعالیتینه گؤره اورادا اونو آساجاقلارین‌دان بئله چکینمه‌دی"،
البته، تام گووه‌ن و صداقتله یازیلمیش بو شهادتنامه‌لر، فیرقه امکداشلاری و یئرلی وظیفه‌لی شخصلرین سعیلری ایله بی ریا بیرینجی دفعه کی حبسین‌دن واختین‌دان تئز بوراخیلیب باکییا گلیر. اونون بوراخیلیشینا امک صرف ائد‌نلر بونونلا کیفایتلندیکلری حاق‌دا بی ریا یئنه ده گونئی آذربایجانا قاییتماغا ایسرار ائدیر، و بونونلا باغلی آنلاشیلمازلیقلار اونون یئنی‌دن حبس و سورگونه محکوم ائدیلمه‌سی ایله نتیجه‌لنیر. بئله‌لیکله ده بی ریا ۲۵ ایل اؤز دویغولارینین دوستاغی اولور. لاکین ایستینتاقنامه‌نین هر شئی‌دن ماراقلی و هر شئی‌دن دقته لاییق یئری و دئمک اولار کی، بوتون بی ریا مسئله‌سینین باشلانیش نقطه‌سی ۱۹۴۲-جی ایلده تبریزده چیخان "آذربایجان" قزئتین‌ده بوراخدیقلاری اینقیلابی دئموکراتیک شعرلر، مقاله‌لر، و خاطره‌لر گؤز آلتینا آلینیب، توتولماق تهلوکه‌سین‌ده اولدوقلاری اوچون قیزیل اوردونون گؤستریش و یاردیمی ایله سووئت آذربایجانینا - باکییا کؤچورولورلر. البته، بو گئدیشدن اول بی ریا عائله‌سی ایله ایللر بویو بیر گونئیلی کیمی باکی‌دا اولموش، اورادا مکتبه گئتمیش و عائله‌سی ایله ده گونئیه قاییتمیشدیر. بو گئدیش-گلیشلرده هئچ بیر مسئله یارانمامیشدیر. لاکین ۱۹۴۲-جی ایل سفرین‌ده بی ریا گونئی آذربایجانا قاییتماق اوچون آیاق دیریینجه NKVD ایله اوز-اوزه گلیر. بونلار بی ریانین ایران و گونئی آذربایجانا قاییتماق ماراغینی دویونجا اونا امکداش‌لیق ایلتضامی وئرمک مسئله‌سینی اورتایا آتیرلار و بو ایلتیضامی دا اونا یازدیریرلار. آشاغی‌داکی ''دیولوق" ایستینتاقنامه‌دن بو مسئله ایله باغلی‌دیر:
سوال: سیزینله "NKVD" (دؤولت تهلوکه‌سیزلیک کومیته‌سی) امکداشلاری آراسین‌دا صحبت ندن عبارت ایدی؟
جاواب: "NKVD" امکداشی قاباقجا منیم ایران و گونئی آذربایجانا قاییتماق نیتیمین سببلری ایله ماراقلان‌دی. اؤز فیکریم‌دن دؤنمیجیی‌می گؤره‌ن‌دن سونرا "NKVD" اورقانلاری ایله امکداش‌لیق ائدجییم باره‌ده ایلتضام وئرمک مسئله‌سینی اورتالیغا آتدی.
منیم ایران وطنداشی اولدوغومو بهانه ائدیب، "NKVD" اورقانلاری ایله امکداش‌لیق باره‌ده ایلتیضام وئرمک‌دن بویون قاچیردیین. آنجاق ایراده‌مین عکسینه اولاراق، منیمله صحبت آپاران "NKVD" امکداشینین تاکیدی ایله امکداش‌لیق حاقین‌دا ایلتیضام وئردیم: سوال: "NKVD" اورقانلارینا وئردیینیز ایلتیضامین مضمونونو دانیشین:
جاواب: همین التضام منیمله صحبت آپاران ''NKVD" اورقانی امکداشینین دیکته‌سی آلتین‌دا آذربایجان دیلین‌ده عرب حروفاتی ایله شخصاً منیم طرفیم‌دن مضمونو بئله ایدی:
"من، باغیرزاده قولام اوغلو، حاضیرکی التضامی "NKVD" اورقانلارینا اونا گؤره وئردیرن کی، سووئت اتفاقینین دوشمنلری ایله موباریزه آپارماغی عهده‌مه گؤتوردوم. بو التضامی پوزماق و یا اونو یایماغا مسولیت داشیییرام".
سوال: ایستینتاقا معلوم‌دور کی، سیز همین التضامی یایمیسینیز؟
جاواب: بونو بوینوما آلیرام کی، "NKVD" اورقانلارینا امکداش‌لیق باره‌ده من‌دن زورلا آلینان التضام حاقین‌دا ایران و تبریزه گئتمه‌یه ایجازه آلدیغیم زامان ایرانین باکی‌داکی سفیری زند ایله صحبت ائلمیشم. من زنددن همین التضامین منیم و عائله‌مین ایرانا گئتمه‌یه مانع اولوب-اولماماسی باره‌ده سوروشدوم . او بیلدیردی کی، همین التضامین منیم ایرانا گئتمییمه مانع اولماماسینا چالیشاجاق.
سوال: باشقا سؤزله دئسک، سیز ایرانین باکی‌داکی باش کونسولو واسطه‌سی ایله اؤزونون "NKVD" اورقانلارینین گیزلی امکداشی اولدوغونوزو ایفشا ائتمی‌سیز؟
جاواب: دوغرودور.
سوال: سیزین همین التضامی زورلا وئردیینیز باره‌ده سؤزلرینیز قئیری صمیمیدیر. اگر التضام سیزین ایراده‌نیزین ضدینه آلینمیشسا، سیز یوکسک وظیفه‌لی سووئت مأمورلارینا مراجعت ائده بیلردینیز.
جاواب: من بو باره‌ده یوکسک وظیفه‌لی سووئت ایشچیلرینه مراجعت ائتمیی درک ائتممیشم. ایستینتاق ۱۹۴۸-جی ایل آوقوست آیینین ۱۲-ده ساعت ۴.۱۰ دقیقه‌ده کسیلدی. ایستینتاقی آپاردی:
ایستینتاق شعبه‌سینین مودیری پاداروو".
البته بو سوال جاوابلار بیر یا ایکی دفعه‌ده سونا چاتمیر و هر دفعه آیری بیچیمده و اوولکین‌دن داها کسکین و داها دورمادولاشیق و کینایه‌لی سواللاردا یئرلشدیریلدیک‌ده، بی ریا چکینمه‌دن ماجرانی اونلارین ایستدیی شکیل‌ده یوخ، بلکه اولدوغو شکیل‌ده بیان ائدیر. بو سوال-جاوابلاردان نومونه اولاراق آشاغی‌داکیلار دقته لاییق‌دیر:
سوال: سیز "NKVD" اورقانلاری ایله امکداشلیغا ایراده‌نیز علیه ینه جلب اولدوغونوز باره‌ده‌کی فیکرین اوستون‌ده دورورسونوزمو؟
جاواب: بلی، فیکریمین اوستون‌ده دورورام. ۱۹۴۲-جی ایلین نویابرین‌دا "ن ک و د" اورقانلاری ایله امکداش‌لیق باره‌ده التضام من‌دن ایراده‌مین علیه ینه، باشقا سؤزله دئسک، زورلا آلینیب. بو التضام حاقین‌دا ایرانین باکی‌داکی باش کونسوللوغون‌دا معلومات وئرمییمین ایکی سببی وار:
۱ "NKVD." اورقانلاری ایله امکداش‌لیق باره‌ده التضام من‌دن مجبوری آلینمیشدیر.
۲. من ائله فیکیرلشیردیم کی، همین التضام منیم ایرانا قاییتماغیما مانع اولا بیلر.
سوال: دوز دئمیرسینیز. سیز بونونلا ساتقینلیغینیزا بیر نؤو برات قازاندیرماق ایستییردینیز.
جاواب: من دوز دئییرم. "NKVD" اورقانلارینا وئردییم التضامی آچیقلادیغیم اوچون گوناهیمی آزالتماق فیکرین‌ده دئییلم.
سوال: سیزین "NKVD" اورقانلاری ایله کؤنوللو امکداشلیغینیز باره‌ده التضامینیز اؤز علینیزله، دوگما آنا دیلین‌ده، عرب حرفلری ایله یازیلمیشدیر. ایندی ایسه سیز قئیری صمیمی شکیل‌ده بیل‌دیریرسیز کی، التضام سیزدن مجبوری شکیل‌ده سیزین ایراده‌نیزین علیه ینه آلیمنیشدیر. منطیق هاردادیر؟
جاواب: "NKVD" اورقانلاری ایله امکداش‌لیق حاقین‌دا "'ناطیق" لقبی ایله ایمضالانمیش التضامی حقیقتا من یازمیشام، آنجاق فامیلییاسینی بیلمدییم "NKVD" امکداشینین دیقته‌سی ایله"
ماراقلی بوراسین‌دادیر کی، بو التضام ۱۹۴۲-جی ایلده آلینمیشدیر و بی ریا همین ایلده ایران و تبریزه قاییتماق قصدی ایله کونسوللوغا مراجعت ائد‌ن‌ده اونو ایفشا ائتمیش و بئله‌لیکله ده اولدوقجا آیدین‌دیر کی، ایستر سووئت اتفاقی، ایسترسه ده ایران تهلوکه‌سیزلیک دایره‌لری بو التضامین وئریلمه‌سین‌دن و هم ده اونون ایفشا ائدیلمه‌سین‌دن خبردار ایمیشلر. بونونلا بئله، بی ریا ایرانا قاییداندان سونرا سیاسی اجتماعی فعالیتلرینه، هم ده ان یوکسک وظیفه‌لرده داوام ائتدیریر و کیم‌سه اونون گؤزونو ده پوفلمیر. لاکین او ۱۹۴۸-ده ایکینجی دفعه ایران و گونئی آذربایجانا قاییتماغا آیاق دیردیک‌ده بو "التضام" و اونون ایفشا ائدیلمه‌سی بیر خیانت و جینایت کیمی اونون بوینونا یوکلنیر و بونون سیراسین‌دا یئنی اتهاملار دا وورولور. ایران و سووئت حکومتی تهلوکه‌سیزلیک مأمورلارینین گؤزو اؤنون‌ده اؤنجه ایرانا قایتارماق اوچون ایران سفیرلیینه گئتمک و اونون آردینجا "NKVD" ایله امکداش‌لیق حاقین‌دا زورلا یازیلیب. ایمضالانمیش التضامی ایفشا ائتمک اتهامی یاپیلدیق‌دان سونرا بونلارلا یاناشی آمریکا کونسولو و مطبوعات‌چیلاری ایله موصاحیبه آپارماق‌دا بیر جسوسلوق اتهامی کیمی اورتایا قویولور. ایستینتاقلاردان اؤیرنیلدیینه اساساً بی ریانین میللی حکومت ایش باشین‌دا اولدوغو دؤورده آمریکانین تبریزده‌کی کونسوللاری و هابئله آمریکا مطبوعات موخبیرلری ایله موصاحیبه‌لری اولور. بو موصاحیبه‌لر آشاغی‌داکی کیمی قئید ائدیلیر.
سوال: ایران آذربایجانین‌دا دئموکراتیک حکومتی زامانین‌دا سیز تبریز شهرین‌ده آمریکا کونسولو ایله گؤروشموسونوزمو؟
جاواب: بلی، بیرینجی آمریکا کونسولو کاندئرسونو اؤز کابینئتیم‌ده، ایران آذربایجانین‌دا دئموکراتیک حکومتین معاریف ناظری اولدوغوم زامان قبول ائتمیشم. کوندئرسون یانیما تبریز شهرینین ساکینی اولان ترجومه‌چی‌سی عاصیفله گلمیشدی. همین قبول‌دا دئموکراتیک حکومتین تکجه نماینده‌سی من ایدیم. آمریکا کونسولو ایله ایکینجی گؤروشوم ۹-۱۰ آیدان سونرا اولدو. او واختلار من آرتیق ایران آذربایجانی همکارلار اتفاقینین صدری ایشلییردیم. او واخت آرتیق آمریکا کونسولو میستئر ایستون ساتئن ایدی.
همین گؤروش منیم ایش اوتاغیم‌دا اونون ترجومه‌چی‌سی عاصیفین ایشتیراکی ایله کئچدی. معاریف ناظری اولدوغوم زامان یانیما ایکی آمریکا ژورنالیستی گلمیشدی. همین گؤروشدن علاوه، من ایران آذربایجانینین حکومت عضولرینین سیراسین‌دا آمریکا کونسوللوغون‌دا قوناقلیق‌دا اولموشام. بو جاوابین آردینجا ایستینتاق‌دا بئله بیر سوال اورتایا چیخیر.
سوال: سیز آمریکا کونسولو و ژورنالیستی ایله نه باره‌ده دانیشمیسینیز؟ بو سورغونون جاوابین‌دا بی ریا تفصیلاتی ایله بیرینجی کونسولون آذربایجان دئموکراتیک حکومتی ایشلریله ماراقلاندیغی و بونونلا علاقدار نئچه گون اول ایران آذربایجانی دئموکراتیک حکومتینین باش ناظری پیشوری ایله گؤروشو و حکومتین باشقا ناظرلری ایله تانیش اولماق آرزوسون‌دا اولدوغونو قید ائدیر. بی ریا بو سورغویا تفصیلاتی ایله جاواب وئریر.