پروفسور نیظامی خودیئو

  ماحمود ابن الحسين ابن محمد الکاشغاري 

  ائنسيکلوپئديک بيلييه ماليک اولان ماحمود کاشغاري ايلک تورکولوق فيلولوقدور. اونون حيات و ياراديجيليغي حاققيندا گئنيش، جدی معلومات گليب بيزه چاتماميشدير. يالنيز اثرلرينده حياتي و منسوب اولدوغو قبيله حاققيندا بعضي معلوماتلار واردير. 

11-جوعصرده ياشاييب يارادان م. کاشغاري 1029-1038-جي ايللر آراسيندا قاشقار (کاشغار) شهرينده دوغولموش، ايلک تحصيليني بورادا آلميش، سونرا اورتا آسيانين ديگر شهرلرينده تحصيليني آرتيرميشدير. باغداد شهري اونون دونياگؤروشونون اينکيشافينا و فورمالاشماسينا بؤيوک تاثير گؤسترميشدير. ماحمود کاشغاري بوتون تورک ديللريني، عرب و فارس ديللريني گؤزل بيلميش، علمي و پراکتيک مقصدلرله بو ديللرين هر بيريندن ايستيفاده ائتميشدير. 

م.کاشغاريني بوتون دونيادا مشهورلاشديران ايکي اثري معلومدور: «ديوان الغات تورک» و «کيتاب جواهر ال نحو في الغات تورک». بيرينجي کيتاب تورک ديللرينين فونئتيک، لئکسيک، مورفولوژي خوصوصيتلرينه، ايکينجي کيتاب ايسه سينتاکسيسينه حصر اولونموش و بيزه گليب چاتماميشدير. 

  1915-17-جي ايللره قدر اليازما شکلينده اولان «ديوانو لوغات-ايت-تورک» اثري ايلک دفعه  تورکييه ده کيليسلي ريعفت طرفيندن همين ايللرده (3 جيلده) نشر ائتديريلميشدير. آ.ن.کونونوو بونو تورکولوگييادا چوخ بؤيوک بير حاديثه  آدلانديرميش، هم فيلولوقلارين، هم ده ديگر علم آداملاري نين بو کيتابدان فايدالاناجاقلاريني سؤيلميشدير. 

«ديوان الغات التورک» اثري مؤليفين اوزون سورن جيدي آختاريشلاري نتيجه سينده 1073-1075-جي ايللرده عرب ديلينده يازيلميشدير. کاشغاري اثري يازماق اوچون تورکديللي خالقلارين ياشاديغي اراضيلري تورکوستاني، سيبيري، وولقا بويو اراضيلري گزميش، تورک فولکلورونا آيد نومونه لر توپلاميش، فونئتيک، لئکسيک، قرامماتيک حاديثه لري اؤيرنميش، تورک خالقلاريندا اورتاق ايشلنن سؤزلري توپلاميشدير. اثرين اليازماسي نين دؤرد دفعه  اوزونو کؤچورموش، موکممل بير لوغت ياراتميشدير. کاشغاري «برابري اولمايان بير اثر ياراتديغيني» لوغتين اولينده قيد ائتميشدير. 

«لوغت»ده عئيني زاماندا لئکسيک-سئمانتيک مثللر، ديلين فونئتيک، قرامماتيک خوصوصيتلري ده عکس اولوندوغو اوچون «تورکولوژي ائنسيکلوپئدييا» آدلانديريلميشدير. 

«لوغت»ده دوققوز مينه دک سؤز و بيرلشمه واردير. سککيز فصيل و يا کيتابا بؤلونموشدور. بيرينجي کيتابدا اليف حرفي ايله باشلايان سؤزلر توپلانميش، ديگر سؤزلر 2-جی کيتابدا احاطه ائديلميشدير. لاکين هر بير فصيل (کيتاب) اؤزو ده ايکي حصه يه بؤلونموش، بيرينجي حيصه ده آدلارا، ايکينجي حيصه ده ايسه فعللره يئر وئريلميشدير. 

ماحمود کاشغاري «لوغت»ده يئر آلان هر بير سؤزه داير تورک فولکلوروندان نومونه لر ده وئرميشدير. 

عاليم، ايلک دفعه  اولاراق، توپلاديغي ماتئرياللارين موقاييسه لي تحليليني آپارميش و تورک ديللرينه خاص اولان بير سيرا علامتلري مئيدانا چيخارتميشدير. ايلک دفعه  تورک قبيله لري نين مسکونلاشديغي اراضي نين خريط سيني ترتيب ائتميش، تورک ديللري نين قوهوم اولدوغونو سؤيله ميشدير. 

کاشغاري تورک ديللريني صافليق علامتينه گؤره صاف و صاف اولمايان ديللره بؤلموشدور. فونئتيک و مورفولوژي علامتلرينه گؤره ايسه ديللري شرق قروپو ديللرينه (يغما، توخسي و س.) و قرب قروپو ديللرينه (اوغوز، قيپچاق، بيچنک و س.) آييرميشدير. تورک ديللرينه خاص اولان ساغير نون – ŋ سسي نين ديگر ديللرده اولماديغيني سؤيله ميش، ايلک دفعه تورک ديللرينده آهنگ قانونونون اولدوغونو آشکار ائتميشدير. 

«لوغت»ده سؤزلر ترکيبينده کي  حرفلرين سايينا گؤره قروپلاشديريلميش، هر بير سؤزون علمي شرحي وئريلرکن اونون هانسي تورک ديلينه منسوب اولماسي حاقيندا دا معلومات وئريلميشدير. 

م. کاشغاري نين «ديوان الغات التورک» اثري يالنيز لئکسيکوقرافييا اوچون دئييل، ديلچيليگين ديگر ساحه لري، تاريخ، جوغرافييا، ائتنوقرافييا و س. اوچون ده اولدوقجا اهميييتليدير. 

يوسيف خاص حاجيب بالاساقونلو و اونون  " قوتادقو بيليگ " (خوشبختلييه آپاران علم ) اثري   

تورک خالقلاري نين خيلقتينده کي  اينانيش ايسلامدا قانونا اويغون اينيکاسيني تاپديغي اوچون تورک و ايسلام مدنيييتي 12-13 يوزيلليکلردن سونرا تورک-ايسلام مدنيييتي کيمي دونيا تاريخينه داخيل اولدو. بو بؤيوک پروسئسي عکس ائتديرن يوزلرجه، مينلرجه اؤرنکلر آراسيندا «قوتادقو بيليگ» مهم اهميته ماليکدير.     

قوت :تورکجه سعادت، خوشبختليک، اوغورلو طالع، «قوتادقو بيليگ» ايسه خوشبختلييه، سعادته آپاران علم، بيليک دئمکدير. اثرين يازيلما تاريخي 1069-1070-جي ايللردير. اثرين اوچ نوسخه سي مؤوجوددور: ويانا نوسخه سي، قاهيره نوسخه سي، فرقانه نوسخه سي. «قوتادقو بيليگ» تانريني مدح ائدن ميناجاتلا باشلايير، سونرا پئيغمبرلر مدح ائديلير. آردينجا 4 خليفه نين تعريفي وئريلير. دؤردونجو بؤلوم گؤزل ياز مؤوصومونون و حؤکمدار بوغرا خانين تعريفيدير. داها سونرا يئددي اولدوز، اون ايکي بورج، ائلجه ده علم، عاغيل، ديل حاقيندا بؤلوملر گلير و کيتابين آدي، معناسي، مؤليفين اؤزو حاققيندا حيصه لر وئريلير. بوتون بونلاردان سونرا اثرين اساس حيصه سي باشلايير. 

رشيد رحمتي آرات: «يوسيف بو اثري ايله اينسان حياتي نين معناسيني تحليل ائتميش، اونون جمعيت و عيني زاماندا دؤولت ايچينده کي  وظيفه سيني تعيين ائدن بير فلسفه حيات فلسفه سي سيستئمي فورمالاشديرميشدير».  

«حؤکمدارين کؤنلو، ديلي و طبيعتي دوزگون اولمازسا، قوت او مملکتده دولاشا بيلمز، قاچاردي» فلسفه سي تورک دؤولتي نين ديري کيمي آچيقلانير. «فردين خوشبختليگي زحمتين خوشبختليگينه باغليدير. فردلر جمعيتين و جمعيتين باشي اولان حؤکمدارين ياخشيليغي اوچون چاليشسالار، قيصاسي، حؤکمدار عدالتلي اولسا، ميلت خوشبخت اولار» فيکري، قانون حاقيندا دوشونجه لري يوسيف خاص حاجيبين دؤولتچيليک باخيشلاريني آچيقلايان اؤرنکلردن بيريدير. 

«ايقتيصادي باخيمدان جمعيتده اوچ آيري صنيف واردير. زنگينلر، اورتا صينفي تشکيل ائدن اوردو و مأمورلار، فقرا صينفيني تشکيل ائدن خالق… فقط حيمايه و تشويقله قارا جاماات دئييلن خالق اورتا صينيف درجه سينه قالخا بيلر. اورتا صينيف ده گئت-گئده زنگينلشه بيلر. بئلليکله، جمعيتده يوخسول و ظولم گؤرموش بير صينيف قالماز»… کيمي اونلارجا، يوزلرجه فيکير يالنيز ايدئال جمعيييتين مودئلي حاقيندا دوشونجه لر دئييل، هم ده اورتا آسيانين موسلمان تورک دؤولتي نين ايدئولوژي بونؤورسيدير. 

اثر  " خان ديلي "  ( " خاقانيه تورکجه سي " ) آدلانديريلان کاشقار خاقانيه لهجه سينده يازيلميشدير. اثرده دوغما ديله، دؤولت ديلينه او قدر بؤيوک بير سئوگي وار کي، حيرتلنمه يه بيلميرسن و ايستر-ايسته مز آنلاييرسان کي، دؤولت و وطن سئوگيسي ائله آنا ديليندن باشلايير. و آنا ديلينه دؤولت اؤلچولري ايله ياناشما، ديرلنديرمه ميللي تفکورون اؤنونده گلير. 

اثر 9 صايتلي ووکال سيستئمه ماليک اليفبا ايله يازيلميشدير. اثرين چوخ زنگين مورفولوژي و سينتاکتيک خوصوصيتلري وار. خصوصن مورکب جومله نين موختليف نؤولري و قرامماتيک واسيطه لرين چوخچئشيدليليگي ديقتي جلب ائدير کي، بو دا يئتکين يازيلي ديل نورمالاري نين فورمالاشماسينا  دلالت ائدير. 

اثر عروض وزني نين کسيک موتقاريب بحرينده يازيلميشدير. 

اثرين لوغت ترکيبي، اساسن، تورک منشالي سؤزلردن عيبارتدير. چوخ زنگين قافييه سيستئمي واردير. آلليتئراسييا، آنافورا، ائپيفورا زنگينليگي تورک شعير ديلي نين پوتئنسياليني رئاللاشديرماق باخيميندان ديقتي چکير. ديالوژي اوسلوب، ديداکتيک دئييم طرزي، يئري گلديکده رسمي-پوبليسيستيک بويالار اثرين بديعي پوئتيک ثيقلتيني ضعيفلتمميش، عکسينه، اونو داها دا زنگينلشديرميشدير. ايستيفاده اولونان فرازئولوژي بيرلشمه لر، آتالار سؤزلري و ضربي مثللر اثرين ديلينده خلقيليگي آرتيرميشدير. 

«کوتادقو بيليگ» اينسانا، اينسان ديرلرينه سسله ين بير چاغيريشدير. ميللي دؤولت، آزاد دؤولت موقدسدير. «کوتادقو بيليگ» بو موقدسليگين 1000 ايل بوندان اؤنجکي هيمنيدير، سئوگيدير، حؤرمتدير، عدالتدير، اينام و ايماندير. 

آلله خالقيميزين ايمانيني کاميل ائلسين! ايسلامين بايراغي اوجالاردان اوجا اولسون! تانري تورکو قوروسون! آمين! 

قئيدلر «قوتادقو بيليگ» اثرينه يازيلميش اؤن سؤزدن گؤتورولموشدور.  

  احمد يوکناکي  و اونون «عتبه الحقايق» اثري    احمد يوکناکي  نين دوغوم و اؤلوم تاريخلري بيلينمير. 11-جو عصرين سونو، 12-جی عصرين باشلانغيجيندا قاراخانليلار بؤلگه سينده ياشاماسي احتيمال ائديلير. همين دؤورده بؤلگه نين ديگر حيصه سي سلجوقلارين حاکيميتي آلتيندا ايدي. 

ديني و ميستيک گؤروشلره اساسلانان اثرلر مؤليفي اولان احمد يوکناکي ني خالق بعضي تورک شخصيتلري کيمي افسانلشديرميش، اونون حاقيندا روايتلر يارانميشدير. 

اؤزبک شاعيري عليشير نواي «نصايم المحب» اثرينده اديب احمد حاقيندا يازميشدير: «اديب احمد تورک ائليندن ايدي. آنادانگلمه کور ايدي. آما چوخ عاغيللي و ديندار بير اينسان ايدي. باغداددان دؤرد فرسخ اوزاقدا ياشايير، هر گون بو اوزون يولو گليب ايمام اعظمين صحببتلرينده، درسلرينده ايشتيراک ائديردي. لازيملي بيليکلري اؤيره نيب يئنه گئري دؤنوردو. درسلرده ايمامي اعظمين قارشيسيندا يوخ، مجليسين ان آرخا حيصه سينده اَيلشردي. 

بير گون ايمامي اعظمدن سوروشموشلار: 

– اي حضرت، ايمام محمد و ايمام يوسيف کيمي طلبه لرينيز ده داخيل اولماقلا ان چوخ بينديگينيز طلبنيز کيمدير؟ 

ايمامي اعظم بئله جاواب وئرميشدير: 

– طلبه لريميزين هاميسي ياخشيدير، آما او دؤرد فرسخليک بير يولدان بير طلبه اؤيرنمک اوچون گلن و ان گئريده دوران کور تورک بوتون طلبه لره نومونه دير. 

اديب احمدين دوغولدوغو يوکنک شهري داشکندين گونئيينده، بناکت ياخينليغيندادير. 

عاليم، فاضيل بير شاعير اولان اديب احمد يوکناکي  نين آدي تورک ائللرينده يوز ايللردير کي، حؤرمتله ياد ائديلير. اونو «اديبلر اديبي»، «فاضيللر باشي» و ديگر آدلارلا آدلانديرميشلار. شاعيرين، عاليمين اليميزده اولان يئگانه اثري «عتبه الحقایق» («حقيقتلر قاپيسي») آدلي اسريدير. 

  «عتبه الحقایق» اخلاق، اؤيود-نصيحت کيتابيدير. اثرين اولينده اوچ آيري منظومه وئريلير. بونلار تانرييا حمد، حضرتي پيغمبره، دؤرد خليفه يه و اثريني تقديم ائتديگي تورک بيي داداي سپهسالار به يه تعريفلر، کيتابين يازيلما سببيني بيلديرن قزل شکلينده يازيلميش پارچالاردير. کيتابين اساس حيصه سي تورک عنعنه سينه اويغون اولاراق دؤردلوک شکلينده يازيلميشدير. 

«عتبه الحقایق»ده بحث اولونان اساس مؤوضولار بونلاردير: بيليک، ديل، دونيانين دؤنوکلوگو، سخاوت و خسيسليک، تواضؤکارليق و غورور، حريصليک، کرم، حليمليک، دؤورون خاراباليليغي. اثرين اساس متني 102 دؤردلوکدن عيبارتدير1. 

«کيتاب دده قورقود» داستانلاري 

اوغوز تورکلري نين ياراتماسي احتيمال اولونان «کيتابي-دده قورقود» ائپوسو 1-جی مينيلليگين 2-جی ياريسيندا آذربايجان اراضيسينده فورمالاشميشدير. خالقيميزين تاريخي قهرمانليق کئچميشيني عکس ائتديرن بو ائپوس، عئيني زاماندا، بابالاريميزين قديم دوشونجه طرزيني، تورپاق، وطن سئوگيسيني، دؤولتچيليک عنعنه لريني عکس ائتديرير. 

ائپوس يارانديغي دؤورده اوزان-آشيقلار طرفيندن قوپوزون موشايعتي ايله سؤيلنميش، 2-جی مينيلليگين اوللرينده ايسه تورک موسلمان کاتيبلري طرفيندن يازييا آلينميشدير. 

علم عالمينه ائپوسون ايکي اليازما نوسخه سي معلومدور کي، اونلار 14-15 عصرلرده يازييا آلينميش و اولکي اليازمالاردان کؤچورمه دير. لاکين بونلارين هئچ بيري داستانين تام نوسخه سي دئييل. همين اليازما نوسخلريندن درئزدئن واريانتي بير موقدديمه، اون ايکي بوي اولماقلا نيسبتن موکممل حساب ائديلير. بير مقدمه، آلتي بويدان عيبارت ايکينجي نوسخه ايسه واتيکان کيتابخاناسيندا ساخلانيلير. 

آنا ديلينده يازييا آلينميش «کيتابي دده قورقود» ائپوسو اورتاق تورک اوغوز آبيده سيدير. 

داستان حاقيندا علم عالمينه ايلک معلوماتي 1815-جي ايلده فريدريخ فون ديتس وئرميشدير. تورک عاليملري ايسه داستانلا 20عصردن باشلاياراق تانيش اولموش، تدقيقينه باشلاميشلار. بو ساحه ده تورکيه ده اورخان شايق گؤکيايين، محرم ائرگي نين، آذربايجاندا ايسه حميد آراسلي نين خيدمتلري عوض ائديلمزدير. اونلارين امگي سايه سينده داستان دفعه لرله نشر ائديلميش، سووئت دؤورونده ايسه «مورتجع» آبيده کيمي دامغالاناراق اوزون مودت قاداغان ائديلميشدير. شخصيته پرستيش دؤوروندن سونرا داستان دفعه لرله نشر ائديلميش، خاريجي ديللره ترجومه اولونموشدور. ان موکمل نشري ايسه پروفسور فرهاد زينال اوولا باکی دولت اونیوئرسیتتینین پروفسورو صامت عليزاد نين حاضيرلاديقلاري و اؤن سؤزله، شرحلرله تقديم اولونموش 1988-جي ايل نشريدير. 

داستانين ايکي جيلدليک ائنسيکلوپئديياسي کاميل ولي نريمان اوغلونون باش رئداکتورلوغو ايله نشر اولونموش، آنارين سسئناريسي اساسيندا فيلم چکيلميشدير. 

1999-جو ايلده داستانين 1300 ايلليک يوبيلئيي يونئسکو طرفيندن بوتون دونيادا قئيد اولونماسي بؤيوک تاريخي حاديثه  اولموشدور. 

داستاندا دده قورقود اوغوز ائلي نين آغساققالي، بيليجيسي، شاماني کيمي تقديم ائديلير و اونون حاقيندا «مقدمه»ده معلومات وئريلير. محمد پيغمبرين زامانيندا ياشاماسي سؤيله نيلير. 

خالق آراسيندا دده قورقود و اونون قوپوزونا درين حؤرمت بسله نير، قوپوزو موقدس ساييليردي. 

داستان اون ايکي موستقيل بويدان عيبارت اولسا دا، اونلاري بير-بيري ايله عومومي مضمون، ايدئيا و بعضي قهرمانلارين بير نئچه بويدا ايشتيراک ائتمه سي جهتي باغلايير. اون بير بويدا ايج و ديش اوغوزون بيرليگيندن دانيشيلسا دا، اون ايکينجي بويدا بو  بيرليک پوزولور. اوغوز ائلي نين باشچيسي خانلار خاني باياندير خاندير. اونون حاقيندا گئنيش معلومات وئريلمسه ده، بويلاردا آدي حؤرمتله چکيلير. اوغوز ايگيدلري وطن، يورد اوغروندا هر جور فداکارليغا حاضيرديرلار. 

داستان رئال حاديثه لري عکس ائتديرسه ده، «دوخا قوجا اوغلو دلي دومرولون بويو» و «باساتين تپه گؤزو اؤلدوردويو بوي» چوخ قديم تصوورلريني عکس ائتديرن افسانه سعجيه لي بويلاردير. 

«کيتاب دده قورقود» داستانلاري نين اساس ايدئياسي قهرمانليغين ترننومو، وطنين بوتؤولوگودور. 

داستاندا آنا، آتا، عاييله ده موقدس توتولور، «آنا حقي – تانري حقي» حساب اولونور. 

ايسلامي قوروماق، موسلمانچيليغي يايماق دا داستانين اساس ايدئيالاريندان بيريدير. اوغوز ايگيدلري نين دؤيوشدن قاباق ناماز قيلمالاري، محمد پيغمبره (ص) صلاوات چئويرمه لري «مقدمه» حيصه سينده ايماملاريميزين آدي نين چکيلمه سي، بعضي بويلارين سونوندا دده قورقودون: «گوناهيميزي گؤزل محمد مصطفايا باغيشلاسين، خانيم هئي!» - سؤزلري ايله بيتمه سي بونو ايثبات ائدير. 

عادتن، آذربايجان داستانلاري اوستادنامه ايله باشلايير، نظم و نثر حيصه لري نؤوبه لشير. «کيتاب دده قورقود» داستانلاريندا ايسه اوستادنامه لرين يئرينده «مقدمه» وئريلميشدير. نثر حيصه سي ايسه نظمه چوخ ياخيندير و سعجيلي و قافييه لي نثر ديليدير. بو  ايسه داستانين ايلک اؤنجه ائله نظمله يارانديغيني، سونرالار کاتيبلر طرفيندن اوزو کؤچورولرکن ميصرالارين شعير شکلينده دئييل، نثر کيمي  بير-بيري نين آردينجا وئريلديييني سؤيله ميه اساس وئرير. لاکين ائپوسون ريتمي، پوئتيک اينتوناسيياسي قورونموش، داستانين قورولوشو، آهنگي قديم تورک-اوغوز پوئزيياسيني طبعيي شکيلده عکس ائتديرميشدير.  داستانين تدقيقي ايله باغلي آختاريشلار بو گون ده داوام ا