زهرا الله وئردی يئوا 

ZƏHRA ALLAHVERDİYEVA

   کؤچورن : ائل اوغلو 

 

  نيظامي گنجوي نين نسيل شجره سي حاقيندا مأخذلرده معلوماتلار چوخ آزدير، شاعيرين اؤزو حاقيندا يازديقلاري ايسه تأسوف کي، گوجلو تحريفلره معروض قالميشدير. بونونلا بئله، تدقيقاتچيني حقيقته آپاران فاکتلار دا آز دئييلدير. 

  12-11جی عصرده آذربايجان آتابيلري نين مرکز شهري اولان گنجه اهاليسي نين تورکلردن عيبارت اولدوغونو بير چوخ تدقيقاتچيلار منبعلر اساسيندا تصديق ائتميشلر. تصادوفي دئييلدير کي، ايران عاليمي بارات زنجاني يازيردي:  " بير حالدا کي، گنجه اهاليسي نين ديلي تورک ديلي ايدي و نيظامي ده تورکجه شعيرلر يازميشدير - بورادا شکک-شوبهه اولا بيلمز " .   

  سلجوق سلطاني 1-نجی مليک شاه اؤز اوغلو "محمّد تپر" ي گنجه حاکيمي تعيين ائدرکن، دؤولت ايداره چيليگينده مدرسه تحصيلي گؤرموش يئرلي تورک اهالي نين سواد و قوووه سيندن يئترينجه فايدالانماغا چاليشديلار. دين خاديمي، خطيب، شاه ين مصلحت چيلري، مونشيلر (کاتيبلر)، ساراي محافيظه چيلري و باشقا قوللوقچولار يئرلي اهالي آراسيندان اعتيبارلي ضمانت اساسيندا سئچيله رک ايشه جلب اولونوردو. 

  اونو دا قئيد ائديم کي، نيظامي گنجوي نين ياشاديغي دؤورده ده محمّد جهان پهلوان و قيزيل ارسلانين حاکيميتي ايللرينده آتابيلرين ايستر گنجه، ايسترسه ده ناخچيوان سارايلاريندا فعاليت گؤسترن عيانلارين اکثريتي خالقا داها ياخين اولان تورک اصيللي ساوادلي شخصلردن سئچيليردي. تزکيره لرده آذربايجانين موختليف شهرلريندن اولان آدلي-سانلي وزير، دبير، حکيم، معليم و ساير آداملارين سارايدا خيدمت ائتمه لري حاقيندا زنگين معلوماتلار واردير. 

  نيظامي گنجوي نين باباسي ذکي مويدالدين اصلا اوغوز تورکلري نين بوز اوخ قولوندان چيخميش آدلي- سانلي تورک بي زاده لر نسليندن ايدي. او، گنجه ده دين خاديمي و سلجوقلار ساراينا ياخين بير شخص ايدي و  " مويدالدين "  - (دينده آللاه طرفيندن قووت وئريلن، ساخلانيلان) تيتولونا لاييق گؤرولموشدو. مشهور شرق شوناس عاليم روستم علی يئو  " مويدالدين "  - آديني ايسلامي آدلار و تيتوللار اساسيندا آراشديرارکن يازيردي کي،  " الد-دين "  و  " فيد-دين " ، ياخود  " بيللاه "  کومپونئنتي ايله بيتن لقبلر يالنيز دين خاديملرينه خاص اولا بيلردي. لاکين بعضاً شعيرده بو کومپونئنتلر آتيليردي. نيظامي اؤزو  " لئيلي و مجنون "  اثرينده - آتاسيندان دانيشارکن، باباسي نين آديني  " ذکي مويد "  آدي ايله ياد ائتميشدير: 

اگر بابالارين عادتي ايله آتام -

يوسيف ذکي مويد اوغلو کؤچدوسه،

دؤورانلا نئجه دعوا ساليم؟

  بو، دؤورانين قانونودور، ظولم دئييل، نه سيزلاييم؟ 

       شاعيرين باباسي ذکي مويدالدين گنجه اهاليسي نين اصيل-نسبلي طبقه سيندن اولماقلا، سرعتله اينکيشاف ائده رک صنایع شهرينه چئوريلن گنجه محيطينده عاييله ايقتيصادياتيني دا اينکيشاف ائتديرميشدي. عاييله عوضولري نين گنجه شهرينده چؤرک بيشيرمه سئخي و موزهب ليک (پارچا اوزرينه قيزيل ساپلارلا ناخيش سالما) صنعتي اوزره مشغوليتلري وار ايدي. 

  نيظامي گنجوي نين آتاسي - ذکي مويدين نين اوغلو يوسيف ده گنجه ده حؤرمت و عزّت صاحيبي ايدي. ايران عاليمي سعيد نفيسي يازيردي کي،  " بير چوخ تذکيره چيلر تصديق ائتميشلر کي، نيظامي نين آتاسي دا گنجه ساکيني اولموش و گنجه ده دوغولموشدور " . نيظامي گنجوي نين آتاسي يوسيفين صنایع شهري اولان گنجه ده چؤرک ايستحصالي ايله مشغول اولماسيني حميد آراسلي، ممد جعفر و باشقا بير چوخ عاليملر دفعه لرله قئيد ائتميشلر. نيظامي گنجوي نين بويا-باشا چاتماسيندا و مکمّل تربييه و تحصيل آلماسيندا آتاسي نين موهوم رولو اولموشدور.   نيظامي گنجوي نين آناسي آذربايجاندا اصيل-نجابتلي، زادگان نسليندن اولان بير تورک قيزي ايدي. گنجه ده دونيايا گؤز آچميشدي. تأسوف کي، بعضي تدقيقاتچيلار اونون تورک ميللي منشاييني کوبود شکيلده تحريف ائتميشلر. 

  20-نجی عصرين 80-جي ايللرينده بير سيرا شرق شوناسلار بو سؤزون  " قورد "  - يعني  " ايگيد "  معناسيندا اولدوغونو سؤيله ميشلر. گؤرکملي آذربايجان نيظامي شوناسي خليل يوسيفلي يازير:  " نيظامي دؤورونده، اوندان بير نئچه عصیر سونرا دا کورد و قورد سؤزلري عئيني شکيلده، کاف-ی عربي ايله  " کورد "  شکلينده يازيليردي. داها سونرا گلن کاتيبلر ايسه بو سؤزون نيظامي طرفيندن کورد، ياخود قورد آنلاميندا يازيلديغي اوزرينده دوشونمه ميش، اونو کورد، يعني کُرد( kürd) طرزينده يازميشلار. بيز ايسه حساب ائديريک کي، بو سؤزو کاف-ی فارسي ايله قورد ( qurd)شکلينده اوخوماق داها دوزدور. بو شکيلده بئيت ين معناسي داها منطيقي و پوئتيک دير. عکس حالدا  " آنام کورد ايدي، قارشيمدا آنا کيمي اؤلدو "  دئييمي منطيق سيزدير " . 

  سون دؤورلرده پروبلئمين چؤزولمه سينده مئيدانا چيخان يئني فاکت مسئله يه ياناشماني کؤکوندن دييشميشدير. بئله کي، آذربايجان نيظاميشوناسليغي نين يئني نسليني تمثيل ائدن تدقيقاتچي حورنيسه بشيرووا نيظامي گنجوي نين  " لئيلي و مجنون "  اثري نين تورکييه ده توپقاپي ساراييندا ساخلانيلان قديم اليازماسي اوزرينده آراشديرما آپارميش و بو مؤعتبر نوسخه ده  " منيم آنام کورد ريسه قارشيمدا آنا کيمي اؤلدو "  بئيتلري نين اولماديغي فاکتيني آشکار ائتميشدير. دئمه لي، بو قوندارما بئيتلر نيظامي اثرينه سونراکي دؤورلرده ايلحاق اولونموش و شاعيرين آناسي نين تورک منشايي نين تحريف اولونماسينا يول آچميشدير. 

 

 نيظامي گنجوي نين دايئسي، يعني آناسي نين قارداشي خاجه عمر گنجه سارايينا ياخين، يوکسک نفوذا ماليک بير شخص ايدي. او دؤورده  " خواجه "  تيتولو شاه سارايي نين محافيظه چيلري نين باشچيسينا وئريلردي. مشهور دهخدا لوغتينه گؤره،  " سارايين ريسينه - خواجه دئيليردي " . اونو دا قئيد ائتمک واجيبدير کي، تورک سولطان سارايلاري نين قايدالارينا اساساً، ساراي ريسي - خواجه وظيفه سينه جسورلوقدا و صداقتده آد چيخارميش تورک بي زاده لري سئچيليردي. ائله بو فاکتين اؤزو اونو تصديق ائدير کي، نيظامي نين آناسي اصيل-نجابتلي تورک قيزي اولموشدور. گنج ايلياسين يوکسک تحصيل آلماسيندا، گنجه ساراييندا توپلانان مشهور اوستادلار، علم آداملاري و دؤولت خاديملري ايله تانيش اولماسيندا، او جومله دن ساراي کيتابخاناسيندان فايدالانماسيندا داييسي خواجه عمرين مهم رولو اولموشدور. نيظامي اؤزو  " لئيلي و مجنون "  اثرينده داييسي خواجه عمري محبتله ياد ائدير، اونون اؤلوموندن سارسيلديغيني بيلديرير:   

خاجه اؤمر کي، منيم داييم ايدي،

داييم اولماغي ايله منيم قاناديم ايدي.

آجي عاغيلارلا ناله ائديرم،

بوغازيمين تئللري ناله دن توتولوب.

گؤرونور، ائله ساراي محيطيندن باشلاياراق، يوسف ين آتاسي نين خواجه عمرين عاييله سي ايله ياخين دوستلوغو اولموش و هر ايکي عاييله نين قوهوملوق تئللري يارانميشدير. يوسف ين عاييله سينده ايلياس و احمد آديندا ايکي اوغول ائولادي بؤيوموشدور. شعير ياراديجيليغيندا ايلياس اؤزونه نيظامي، احمد ايسه قوامي تخلوصونو گؤتورموشدور. 

  نيظامي نين قارداشي« قوامي مطريزي» گنجوي حاقيندا معلومات وئرن مأخذلر اونون آذربايجانين گنجه بؤلگه سينده دوغولدوغونو، نيظامي گنجوي نين قارداشي، يا عمي سي اوغلو اولدوغونو گؤسترميشلر. منبعلرده اصل آدي محمّد، ياخود احمد کيمي قئيد اولونور - احمد خبّاز (چؤرکچي) – گنجه اي - نيسبه سي و « قوامي مطريزي» تخلوصو ايله شعيرلر يازيب-ياراتميشدير. دؤولت شاه سمرقندي  " تذکره الشعرا " نين شئيخ نيظامي گنجوي نين ذيکرينه حصر ائتديگي حيصه ده  " « مطريزي» "  تخلوصونو (قيزيل هاشييه لر، ناخيشلار اوستاسي) نيظامي نين ده کونيه سينه عايد ائده رک، نيظامي گنجوي و اونون قارداشي « قوامي مطريزي» حاقيندا بئله يازميشدير:  " اونون مؤولود-ی شريفي گنجه دير و اؤلکه لرين خريته سينده بو ويلايتي جنزه يازيرلار. شيخ ين بؤيوکلوگونو و فضيلت و کاماليني ديرلنديرمکده ديل عاجيزدير. اونون سؤزونون طؤور و ملاحتلي و آنيدير کي، کامال صاحيبلري نين اونا شيخ نيظام الدّين تخلوصو وئرمه سي اونونلا باغليدير و کونيه سي - ابو محمّد بن يوسيف بن مويد دير، « مطريزي» کيمي شؤهرت تاپميشدير و شيخ ين قارداشي « قوامي مطريزي» دير کي، اوستاد شاعيرلردن اولموش، ائله بير قصيده سؤيله ميشدير کي، تامام شعير صنعتينه حصر اولونموشدور و اونون ذيکرينده همين قصيده دن بعضي قئيدلر ائديله جکدير " . 

  نيظامي نين قارداشي « قوامي مطريزي» نين حياتي و ياراديجيليغي حاقيندا ضيا پاشا، محمِد علی تربيت، ائ.گ.براون، آ.ي.کريمسکي، حميد آراسلي، ي برتیلس، علي اکبر شهابي، شيبلي نعماني، علي اکبر دهخدا، ذبيح اله صفا، س.ي.ديباچي، خليل يوسيفلي، او.ف.آکيم اوشکين و باشقالاري قيمتلي معلوماتلار وئرميشلر. 

 

  20عصرين گؤرکملي هيند عاليمي شيبلي نعماني اؤزونون مشهور  " عجم شعيري "  اثري نين قوامي گنجوي حيصه سينده نيظامي گنجوي نين عاييله سيندن بحث ائده رک بئله يازيردي:  " نيظامي نين عاييله سينده هامي فضل و هونر اهلي ايدي. قارداشي « قوامي مطريزي» عصري نين مشهور شاعيري اولموشدور " . 

  گؤرکملي آذربايجان عاليمي محمّدعلي تربيت 20-نجی عصرين اوللرينده يازديغي  " دانشمندان -ي آذربايجان "  تذکره سينده - 12 –نجی عصرين ان گؤرکملي سؤز اوستادلاريندان بيري، فصاحتلي و بيليکلي شاعير اولان « قوامي مطريزي» قوام الدّين احمدين نيظامي گنجوي نين دوغما قارداشي، يا دا اونون عميسي اوغلو اولدوغونو خصوصي قئيد ائتميش و اونلارين ايکيسي نين ده عاريف اخي فرجين مريدي اولدوقلاريني، همچينين « قوامي مطريزي» نين يئددي مين بئيتدن عيبارت شعير  " ديواني " نين اولدوغونو يازميشدير. 

  20-نجی عصرين 40-جي ايللرينده  " نيظامي گنجوي نين حيات و ياراديجيليغي "  مؤوضوسو اوزره سيلسيله آراشديرمالار آپاران گؤرکملي شرق شوناس يئوگئني برتلئس شاعيرين عاييله سيندن بحث ائدرکن يازيردي:  " عاييله نين، شوبهه سيز، معين گليري وارميش، يوخسا اوغوللاري گؤزل تحصيل آلا بيلمزدي. نيظامي نين قارداشي دا شاعير ايدي و « قوامي مطريزي» لقبي ايله يازيردي. لاکين مرکّب شعير تئخنيکاسيني مهارتله منيمسه ميش اولان بو آدام باشقا بير يوللا گئتميش و ساراي شاعيري شؤهرتيني اينتيخاب ائتميشدي " . 

  هر ايکي قارداش - نيظامي گنجوي و قوامي گنجوي آذربايجان آتابگي قيزيل آرسلاني اؤزلري نين ياخين حاميسي حساب ائتميشلر. نيظامي گنجوي  " خسرو و شيرين "  و  " ايقبالنامه "  اثرلرينده آتابي قيزيل ارسلان ين اونا قايغيسيني حؤرمتله ياد ائتميشدير. « قوامي مطريزي» گنجوي ده  " بدايع الاسحار في صنایع الاشعار "  ( " شعير صنعتينده ان گؤزل (بديعي) سِحرلر " ) - مشهور قصيده سيني اؤز حاميسي آتابي قيزيل ارسلانا ايتحاف ائتميشدير. 

  نيظامي گنجوي 1169-جو ايلده دربند حاکيمي نين اونا تؤهفه گؤندرديگي تورک-قيپچاق گؤزه لي آفاقي سئوميش و اونونلا عاييله قورموشدور. آفاقلا اولان بو ايزديواجدان نيظامي نين ايکي اوغلو دونيايا گلميشدير. اوغلونون بيري دونيادان چوخ ائرکن کؤچموشدور. بير اوغلونون آدي نين محمّد اولدوغو شاعيرين اثرلريندن بلليدير. نيظامي نين اوغلو محمّد عاغيللي، فراستلي، آتاسينا داياق اولان بير ائولاد، هم ده اؤز دؤورونون ضيالي بير شخصيتي اولموشدور. 

  نيظامي گنجوي نين سئويملي آروادي تورک-قيپچاق گؤزه لي آفاق و ائولادي محمّد حاققيندا سؤيله ديکلري ده مهم فاکتلاردير. شاعير اؤزونون  " خسرو و شيرين "  اثرينده چوخ گنج اؤلن سئويملي آفاقين اؤلومونه آغي سؤيله ميش، اونا  " تورکوم "  و اوغلو محمّده  " تورکزادم "  (تورک بالام) دئيه رک اؤز تورک نجابتي ايله فخر ائتميشدير: 

تورکلر کيمي کؤچمه يه محتاج اولاندا،

تورکلوگوندن ائويمي تالانا وئردي.

تورکوم چاديريمدان کؤچوب گئتديسه،

ايلاهي، تورک بالامي سن اؤزون قورو!

       نيظامي نين موعاصيري اولدوغو سولطانلار حاقيندا اولان معلوماتلار دا شاعيرين حياتينا داير مهم فاکتلاردير. بيزيم ماراغيميزدا اولان بير مثله اوزرينده دايانماق واجيبدير.  " لئيلي و مجنون "  اثرينده شيروانشاه اخسيتانين نيظامي يه عنوانلاديغي مکتوبدا اثرين تورک ديلينده دئييل، عرب- فارس بزگي ايله يازيلماسيني طلب ائتمه سي، اؤزونون ده يازديغي کيمي، نيظامي يه سون درجه آغير تاثير ائتميشدي. اول روحدان دوشدويونو بيلديرير، معلوم اولدوغو کيمي، اوغلونون تاکيدي ايله ايشه باشلايير. آما اؤز غورورونو سينديرمايان شاعير اثر بويو شيروانشاها ياخشي درس وئرير. اثرين  " مليک اخستان بن منوچهر ین مدحي "  حيصه سي نين سونوندا نيظامي اؤز آديني اووئيس آدلانديرير: 

يارب، منيم آديم کي، اووئيسدير،

محمّد عشقينده بوتؤوم.

محمّد جاماللي او شاهدان،

منيم اوچون خيال اولاني - روزيم ائيله!

       بورادا، دوغرودور، شرح چيلر نيظامي نين « اويس قرني» يه ايشاره ائتديگيني يازميشلار. لاکين اووئيس سؤزونون سطيرآلتي معنالاري دا مؤوجوددور. چونکي نيظامي نين اساس مقصدي يالنيز اؤزونو محمّد عشقينده «اويس قراني»يه بنزتمک اولسايدي، بونو ائله پئيغمبره حصر اولونموش حيصه ده يازاردي. شيروانشاه ين مدحي حيصه سينده نيظامي بو آدي تصادوفي اولاراق چکمه ميشدير.  " اووئيس "  آديندا تورکلرين توتئم له باغلي کؤکو و تامغا ايشاره سي واردير. قديم عربلر اوغوزا  " اووئيس " ، يعني  " قورد بالاسي "  آديني وئرميشلر. قديم عرب و فارس لوغتلرينده  " اووئيس "  قورد آديدير. 

  باشقا بير طرفدن، اووئيس، يعني  " قورد بالاسي "  ايفاده سي قديم تورکلرده مقدس شامانلارا عايد ائديلن تيتوللاردان بيري ايدي. 

  بو حاقدا اهميت لي بير فاکت دا واردير کي، نيظامي نين ميصيرين خديويّه کيتابخاناسيندا تاپيلان، آدي نيظامي نين اؤزو ايسه تالان اولونان نوسخه ده نيظامي نين آدي، کونيه سي  "  دیوان-ی نظامی: تالیف المولی نظام­الدین ابی­محمد­ جمال­الدین یوسف بن مؤیدالگنجوی الاویسی "  کيمي تقديم اولونماسي دا فيکريميزي تصديق ائدير. 

  بو فاکتلاردان گؤروندويو کيمي، بؤيوک آذربايجان شاعيري نيظامي گنجوي نين هم آتا طرفدن، هم ده آنا خطي ايله ميللي منسوبيتي تورکدور. شاعيرين اؤز اثرلرينده وئرديگي معلوماتلار بونا پارلاق ثبوت دور.