دکتر زهراآللاهوئردییئوا
Dr.Zəhra Allahverdiyeva
آذربایجان نظمی‌نین13- جو عصره قدرکی آنادیللی نومونه‌لری الیمیزه گلیب چاتمامیش‌دیر.
بونون سببی عصرلرله آذربایجانین باشی اوزرینده گئدن مرکب تاریخی-اجتماعی حادثه‌لر، دوشمن قوه‌لر طرفیندن تورک‌لرین تاریخی، مدنیتی و دیلینه قارشی آپاریلان مکرلی سیاست و بو مقصدله مؤوجود اولان اساس قایناقلارین تحریف اولونماسی و تورکدیللی منبع‌لرین سیرا‌دان چیخاریلماسی‌دیر.
آذربایجانا عایید تاریخی، جغرافی، ادبی متنلرین ترتیب و نشری زامانی ساختالاشدیریلماسی، ماتئریاللاردان مؤهوم فاکتلارین سیلینمه‌سی، یاخود تحریف اولونماسی و سایر حاللارلا قارشیلاشیریق. دیققتی جوغرافیا و تاریخ کیتابلاریندا، ائله‌جه ده ادبی متنلرده ائدیلمیش تحریفلره، کونکرئت اولا‌راق بیر نئچه فاکتا یؤنلتمک ایستییرم. بو باخیمدان،15-نجی عصرین مشهور تاریخچیسی و جغرافیاشوناس عالیمی حمداله مستوفی قزوینی‌نین 1340-جی (میلادی) ایلده یازدیغی “نزهة القلوب” اثری‌نین گؤرکملی شرق شوناس "ای.ژ.و. گیبب"ین کاتالوقوندا مؤوجود اولان15- جی عصرده اوزو کؤچورولموش الیازما نوسخه‌سی دیققتی جلب ائدیر. معلومدور کی،" ائ.ژ.و گیبب" 1901-جو ایلده دونیاسینی دییشدیکدن سونرا، عالیمین کاتالوقوندا یئر آلان بعضی الیازما‌لار اونون خاطره‌سینه اتحاف اولونماقلا، لوندوندا نشر ائدیلمیش‌دیر. مستوفی قزوینی‌نین ده هم تاریخ "گزیده"، هم ده یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لری‌نین جغرافیاسینا عایید یازدیغی “نزهة القلوب” اثرلری لوندوندا 1915 و 1919-جو ایلده ترجومه اولونا‌راق نشر اولونموشدور. اونو دا قئید ائتمک لازیمدیر کی، کیتابلارین ایلک صحیفه‌سینده واختیله لوندوندا عثمانلی ایمپئریاسی‌نین سفیری اولا‌راق چالیشمیش، تورک ادبیاتیندا یئنی مکتبین قوروجولاریندان بیری حساب اولونان عبدالحق حامید به یین اؤز یاخین دوستو "ائ.ژ.و.گیبب"ین اؤلومونه حصر ائتدیگی تورکجه بیر شعیر پارچاسی دا یئر آلمیشدیر:
"جمله یارانی وفاسیله ائدرکن تادیب ،
کندی عؤمرونده وفا گؤرمه‌دی اول ذات-ی ادیب.
گنج ایکن اولموش ایدی اؤوج-ی کماله واصیل،
نه اولوردو یاشامیش اولسا ایدی میستئر گیبب! "لندن.{14} . 1919
“نزهة القلوب” اثری‌نین گ. لئ ایسترانگی طرفیندن ترجومه‌سینین 1919-جو ایلده لوندون ای.ژ.بریلل نشرینده نظره چارپان جدی یانلیشلیق- ترجومه چی- مؤلفین "عجم" سؤزونو سهون، یاخود قصداً “فارس” سؤزو کیمی ترجومه ائتمه‌سی و بو سهوین سونراکی منبع‌لره یول آچماسی گونوموزه قدر اؤز فسادلارینی وئرمکده‌دیر. بئله کی، ترجومچی مستوفی قزوینی اثری‌نین الیازما‌لاریندا مؤوجود اولان "عجم عراقی‌نین ذکرینده" آدلی ایکینجی فصلین آدینی دییشدیره‌رک، "فارس عراقی‌نین ذکرینده" آدلاندیرمیش و او دؤورده "عجم" دیاری‌نین مؤوجود گئنیش کونتورلارینی تحریف ائتمیشدیر. 2- ائله بو سببدن، جنوبی آذربایجانین قزوین، همدان، زنجان و باشقا اراضی‌لری "فارس عراقی" آدی آلتیندا وئریلمیش‌دیر. تاریخدن معلومدور کی، سلجوقلار دؤوروندن "عجم عراقی" آدلانان اراضی‌نین مهم حیصه‌سی آذربایجانا عاییددیر و12-جی عصرده ایسه بو اراضی بوتؤولوکده آذربایجان آتابئی‌لر دؤولتی‌نین ترکیبینده اولموشدور. آذربایجان آتابئی‌لر دؤولتی‌نین ترکیبینده اولان "عراق عجم" ده 40 شهر، آذربایجاندا ایسه 27 شهر مؤوجود ایدی. ضیا بونیادوو صدرالدین الحسینی یه ایستیناد ائده‌رک یازیردی کی: “جاهان پهلوان اول‌لر دؤولتی اؤز اوغوللاری آراسیندا بؤلوشدورمک ایسته ییردی، آنجاق مقصدینی اؤلومونه کیمی حیاتا کئچیرمه میشدیر .
مستوفی قزوینی اؤز اثری‌نین “آذربایجان اؤلکه‌سی‌نین ذکرینده” آدلاندیردیغی اوچونجو بؤلمه‌سینده “آذربایجانین سرحدلری‌نین "عراق عجم"دن باشلاندیغینی و گئنیشلیکی‌نین سینا داغینا قدر اوزاندیغینی گؤستریر. بعضی عالیم‌لر اؤز مقاله‌لرینده سینا داغی” آدینی سهون “سیپان داغی” آدی ایله عوض ائتمیش‌لر. بو شکیلده هم مؤلفین اؤز سؤزونو - “سینا داغی” ایفاده‌سینی تحریف ائدیر، ائله‌جه ده، سلجوقلار و آتابئی‌لر دؤورونده“نزهة القلوب” اثری‌نین یازیلدیغی واخت ایسه ائلخانی‌لرین حاکمیتی دؤورونده آذربایجان دؤولتی‌نین سرحدلری‌نین او زامانکی عجم عراقینی دا احاطه ائتدیگینی نظره آلمیرلار. حتی سلطان ابو سعید باها‌دور خانین دؤورونده آذربایجان، روم (کیچیک آسیا)، خوراسان، ایکی عراق- عراق عرب و عراق
عجم ین ائلخانی‌لرین حاکمیتینده بیرلشدیریلدیگی تاریخ کیتابلاریندان هامییا معلومدور. همچنین ادبی متن‌لر اوزرینده ده اوخشار عملیاتلار آپاریلمیشد‌یر. مثلا، آذربایجانین گؤرکملی عالیمی و ادیبی محمد سعید اوردوبادی "قیلینج و قلم" اثرینی یازارکن تاریخی فاکتلاری گؤسترمه یی و سالنامه‌لردن ایقتیباسلار ائتمه یی اؤزونه بورج بیلمیشدیر و اثرین بیر یئرینده سلجوقلار دؤولتی‌نین مشهور وزیری نظام الملک" ون “سیاستنامه” اثرییندن، منبع‌نین یئرینی گؤسترمکله، بئله بیر "سیتات گتیرمیش‌دیر:
"سلجوق حؤکمدارلاری‌نین ساراییندا شرقین مشهور شاعرلری یاشاییردی. اونلار تامامیله فارسجا یازیردی‌لار. لاکین توغرول و آلپ آرسلان یازیلان شعیرلرین تورکجه یازیلماسینا مووفق اولدولار. خصوصاً آذربایجاندا کئچیریلن (تدریس اولونان) ایران دیلی‌نین تامامیله محو ائدیلمه‌سینه نایل اولدولار. آلپ آرسلان
باشقا حؤکمدارلار کیمی اؤزو اوچون فارس و عرب عنوانلارینی و لقب‌لرینی تاخماق ایستمه‌دی. اؤزو دایم تورکجه دانیشیب، تورکجه ده یازیردی. “سیاستنامه”، توغرول و آلپ آرسلان دؤورونه عایید حیسه )
خیلافت، عرب اولمایان خالقلاری "عجم" آدلاندیریردی. "عجم" سؤزونون حرفی معناسی "لال"دئمک‌دیر.
سلجوق حاکمیتی دؤوروندن باشلایا‌راق، عرب خیلافتی‌نین سلجوق دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل اولان حیصه‌سی "عراق-ی عجم" آدلاندیریلمیشد‌یر. سوال اولونور. م.س.اوردوبادی‌نین نومونه گتیردیگی بو حیصه “سیاستنامه”نین سونراکی نشرلرینده نیه متندن چیخاریلمیش‌دیر؟ ائله‌جه ده، هانی نظام الملک ون
قئید ائتدیگی تورکجه یازیلان شعیرلر؟ کیم اونلاری محو ائتدی؟ باشقا بیر فاکت: تورکییه‌نین گؤرکملی شرق شوناس عالیمی" آگاه سیرری لوند" اوزون ایللرتوپلادیغی و 1941-جی ایلده چاپ ائتدیردیگی “دیوان ادبیاتی" کلمه لر،رمزلر،مضمونلار و مهفوملار" کیتابیندا پوئتیک نؤعلری آیری-آیری شعیر نومونه‌لری
اساسیندا ایضاح ائدرکن، خاقانی شیروانی‌نین تورکجه قلمه آلدیغی ایکی بئیتینی نومونه گتیرمیش‌دیر. بو‌نلاردان بیری خاقانی‌نین قرآندان ایقتیباسلا وئردیگی بئیت‌دیر:
کسمیش آتمیش‌دیر آنی ائتمه جدال 3 ،
تیغ-ی " لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ "
معناسی: موباحیثه ائتمه، "(الله ین) ائتدیگی سوال اولونماز" قیلینجی اونو کسیب آتمیش‌دیر!
2-جی میصراعدا -" لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ " " انبیا" سوره‌سی‌نین 23-جو ا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ
(الله) ائتدیگی عمل اوچون سوال اولونماز، (اینسانلار) سوال اولونار" آیه‌سینی ایقتباس ائدن بو بئیت، سؤزسوز کی، خاقانی‌نین تورکجه یازیلمیش هر هانسی بیر ایری حجملی اثریندن گتیریلمیش نومونه‌دیر. آ.س. لوندین دینی مؤوضودا خاقانی‌دن گتیردیگی 2-نجی نومونه حضرت علی‌نین اسدالله – (عربجه- الله ین شیری دئمک‌دیر) لقبینی اؤزونده ائحتیوا ائدن شعیر پارچاسی‌دیر و بئیت بئله‌دیر:
دئدی اول مظهر-ی انواری جلی،
اسدالله -ی ولی، یعنی علی.
.(معناسی: او نور منبعیی آیدین دئدی کی، ولی- اسدالله، یعنی علی‌دیر)
12-جی عصرده عرب و فارس دیلی‌نین مدره‌سه‌لرده تدریس اولونا‌راق، دیلیمیزه اساسلی شکیلده مداخیله ائتدیگی دؤورده خاقانی‌نین تورکجه سؤیله دیگی بو بئیت‌لر نه قدر ساده، گؤزل و دیله یاتیملی‌دیر.
چوخ تأسف کی، آ.س. لوند بو میصراعلاری هانسی منبع‌دن یازدیغینی قئید ائتمه میشدیر. اما “دیوان ادبییاتی"کلمه لر، رمزلر،مضمونلار و مهفوملار" اثرینده چوخ سایلی منبع‌لرگؤستریلمیش‌دیرکی، بو منبع‌لرین یئنی‌دن آراشدیرماغا جلب ائدیلمه‌سی واجیب‌دیر. بو فاکتین اؤزو، هر شئی‌دن اؤنجه، 11-12 -جی عصرلرده آذربایجان شاعرلری‌نین تورکجه موکممل شعیرلری‌نین مؤوجود اولدوغونو ثبوت ائدیر و بیزیم حال-حاضردا وظیفه‌میز، بو شعیرلرین آختاریلماسینا و اوزه چیخاریلماسینا نایل اولماق‌دیر.نظامی گنجوی‌نین تورک دیوانی‌نین دونیا کیتابخانا‌لاریندا مؤوجود اولدوغونو هله 20-جی عصرده بیر سیرا مشهور شرق شوناس عالیم‌لر تصدیقله میشلر. لاکین بو فاکت اوزرینده معین سبب‌لر اوزوندن گئنیش آراشدیرما‌لار آپارماق مومکون اولمامیش‌دیر.21-جی عصرین اوللرینده" نظامی گنجوی‌نین تورک دیوانی"نین الیازما نوسخه‌سی‌نین مصرین خدیویه کیتابخاناسیندا شمس واعظی طرفیندن تاپیلا‌راق صورتی‌نین الده ائدیلمه‌سی و "دیوان"ین جنوبی آذربایجاندان اولان تدقیقاتچی-عالیم صدیار وظیفه ائل اوغلونون ترتیبینده و دوکتور حسین شرقی سوی تورک طرفیندن چاپا حاضیرلانماسی و 2003-جو ایلدن باشلایا‌راق، ایراندا و داها سونرا باکیدا نشر اولونماسی علمی ایجتیماعیات طرفیندن جددی ماراقلا قارشیلانمیشد‌یر. بو نشرلرده نظامی گنجوی پوئزیاسیندان سئچیلمیش تورکجه و فارسجا اوخشار ترکیبلی ایفاده‌لر توتوشدورولور و شعیرلرین اکثریتی‌نین "نظامی گنجوی"یه مخصوص اولدوغو ثبوتا یئتیریلیردی. همین نشرلرده شاعرین اؤز ممدوحلاری حاقیندا فیکیرلری‌نین “دیوان”دا عکس اولونماسی دا مؤهوم فاکتلاردان بیری کیمی علمی-ایجتیماعیاتین دیققتیندن یایینمامیشدی. اونو دا خاطیرلادیم کی، نظامی گنجوی‌نین تورک دیوانی ایلک دفعه نشر اولونان کیمی دوشمنیمیز اولان ائرمنی‌لر تشویشه دوشموشدولر. اونلار دورما‌دان ایران مدنیت قوروملارینا و ایجتیماعییتینه چاغیریشلار ائدیر، بو نشرلرین قارشیسینی آلماق اوچون مین بیر اویونا ال آتیردیلار. لاکین بیزیم آتا‌لار "حاق اینجه‌لر – اوزولمز"، - دئمیش‌لر. آذربایجانین جنوبوندا صدیار وظیفه-ائل اوغلو، حسین شرقی سوی تورک، حسین محمدزاده صدیق، بارات زنجانی گؤرکملی علم آداملاری طرفیندن باشلانان و باکیدا دا نظامی خودیئو، آزاده روستم اووا، علیار صفرلی، عیسی حبیب بئی‌لی، سنان ایبراهیملی و باشقا عالیم‌لر طرفیندن آپاریلان آختاریش‌لار بو گون اؤز بهره‌سینی وئرمکده‌دیر. نظامی گنجوی‌نین تورک دیوانیندا یئر آلان شعیرلر و اونلارین ایچریسینده شاعرین اؤز ممدوحو آتا بئی" محمد جاهان پهلوان" ا عنوانلادیغی “نرگیز” ردیف‌لی قصیده سی دیققتی جلب ائدیر.
اؤنجه خاطیرلادیم کی،20 -جی عصرین 70-جی ایللریندن باشلایا‌راق، نظامی گنجوی‌نین تورک دیوانی‌نین اصلن کونیا‌لی15-جی عصر شاعری قارامانلی نظامی‌نین آدینا چیخاریلماسی و بونون بعضی موباحیثه‌لر دوغورماسی فاکتی معلومدور. بعضی عالیم‌لر یانلیش اولا‌راق “نرگیز” قصیدهسینین عثمانلی حؤکمداری محمد سلطانا اتحاف اولوندوغونو ائددعا ائدیرلر. گویا قارامانلی نظامی کونیادا اولارکن، بو قصیدنی عثمانلی حؤکمدارینا حصر ائتسه ده، خسته‌لیک سببیندن ایستانبولا گئدیب چاتا بیلمه میش و کونیادا وفات ائتمیشدیر. موباحیثه‌لره باخمایا‌راق، تورک دیوانی‌نین صدیار وظیفه (ائل اوغلو) و حسین شرقی سوی تورک طرفیندن تهران و باکی نشرلرینده بو قصیده‌نین "محمدجاهان پهلوان"ا عنوانلانماسی مؤهوم ثبوتلارلا قئید اولونموشدور
همچینین گؤرکملی ایران عالیمی بارات زنجانی "نرگیز" قصیده‌سینی نظامی گنجوی‌نین "محمدجاهان پهلوان"ا یازیلمیش مدحیه‌سی حساب ائتمیش و اؤزونون" نظامی گنجوی دیوانی"نین تهران – هیجری(شمسی) 1391-جی ایل نشرینه بو قصیده نی داخیل ائتمیشدیر
معلومدور کی، قدیم و اورتا عصرلر شرق پوئزیاسیندا "نرگیز" چیچیی‌نین پوئتیک- فلسفی آنلامی گئنیش یاییلمیش‌دیر. نرگیز - شخصلندیریلمیش مجاز کیمی – "خاص و گؤزل آدام"آ تشبیه اولا‌راق یشلنمیش‌دیر. عنعنوی شکیلده نرگیز چیچیی‌نین باشینداکی تاج حؤکمدارلارا مخصوص تاخت- تاجلا موقاییسه اولونموش و نرگیز اوبرازی اوجا تاخت- تاج صاحبینی بیلدیرمکله، جمشید، افراسیاب کیمی حؤکمدارلارین تاجینا
بنزدیلمیش‌دیر. خاقانی شیروانی‌نین "منطق الطّیر" ("قوش‌لارین صؤحبتی") قصیده‌سینده سؤیله دیگی آشاغی‌داکی بئیت فیکریمیزی تصدیق ائدیر:
هدهد گفت از سمن نرگس بهتر که هست
کرسی جم ملک او و افسر افراسیاب
هودهود دئدی: - نرگیز یاسمن‌دن یاخشی‌دیر کی،
"جم" تاختی اونون مولکودور و افراسیابین افسری‌دیر
حؤکمدارین تاجی‌نین "نرگیز" گولونه بنزدیلمه‌سی پوئزیادا عموم ایشله ک بیر اوبراز ایدی. هیند شاعری بیدل دهلوی‌نین "نرگیز" ردیف‌لی غزلینه دیققت یئتیره ک:
ابر و بهار اقبال امروز سایة کیست
گل کرد تاج برسر بال همای نرگس
(بختین باهاری و بولود بو گون کیمین کؤلگه‌سی‌دیر؟
هومای قانادی اوسته باشینی گول کیمی تاج ائتدی نرگیز)
ائله‌جه ده، تصووف فلسفه‌سینده، "نرگیز" – "چشم-ی بیدار"آ – "اویاق گؤزه"، یعنی هوشیار، عقللی آداملارا تشبیه اولا‌راق ایشله نیردی. بو مجازین "آچیق گؤزلو"، ایشیقلی حؤکمدار، علم و عیرفان صاحبی اولان آداملار حاقیندا ایشلنمه‌سی لوغت‌لرده یئر آلمیشدیر. همچنین پوئتیکا کیتابلاریندا “نرگیز” اوبرازی‌نین بدیعی واسطه کیمی ایهام، ایشاره اولا‌راق ایشله ندیگی ده قئید اولونور. "نرگیز" قصیدهسینین آتابئی "نصرت الدّین محمد جاهان پهلوان"ا عنوانلانماسی شوبهه‌سیزدیر. یئری گلمیشکن، خاقانی شیروانی ده "جاهان پهلوان"ا مکتوب شکلینده عنوانلادیغی بیر مدحیه- قطعه‌سینده، اونا باشینا گلن‌لری - ظالیملردن ظلم گؤردوگونو عرض ائدیر و
آتابئیی “اویاق گؤزلو” آدلاندیریر:
ششم عروس فلک را امید دامادی
ز بخت بالغ بیدار خواب دیدة اوست
(آلتینجی فلک گلینی‌نین دامادلیق اومیدی،
بختین اوغوروندان اونون گؤزو اویاق‌دیر)
"نرگیز" قصیدهسینین مضمونونا کئچمزدن اول “جاهان پهلوان” آدی اطرافیندا قیساجا آراشدیرما آپارماق لازیم گلیر. بو آد آتابئی شمس الدّین ائلده‌نیزین بؤیوک اوغلو نصرت الدّین محمدین شوجاعتینه، قهرما‌لیغینا و جاوانلیقدان دؤیوشلرده قازاندیغی قالیبیتلر‌ینه گؤره اونا وئریلمیش فخری لقب‌دیر. "جاهان پهلوانی" لقبی یالنیز خصوصی قهرمانلیقلار گؤسترمیش ایگیدلره وئریلیردی. نظامی گنجوی “خسرو و شیرین” اثرینده قیزیل آرسلانین دیلیندن قارداشی جاهان پهلوانین آدینی بئله ایضاح ائدیر:
برادر کو شهنشاه جهان بود
جهان را هم ملک هم پهلوان بود
(منیم قارداشیم کی، جاهانین شاهنشاهی ایدی،
جاهانا هم شاه، هم ده پهلوان ایدی)
معلومدور کی، تاریخی-دینی شخصیت‌لرین، او جمله‌دن حؤکمدارلارین آدلاری اونلارا مخصوص ائپیتئتلرله سئخ باغلی ایدی. بو ائپیتئتلرین اکثریتی بو شخصیت‌لره تورک‌لرین وئردیکلری لقبلردیر و بو سؤزلرین ائتیمولوگیاسی تورک دیل کؤکونه باغلی‌دیر. بعضی قدیم عرب- فارس لوغتلرینده بو سؤزلرین تورک کؤکو قئید اولونموش، بعضی‌لرینده ایسه هئچ بیر قئید وئریلمه میشدیر. مثلا، محمد پیغمبرین لقبی "یالاوچ" - (یالاوچ) سؤزونون یالنیز تورک‌لر طرفیندن ایشله ندیگینی بیر چوخ قدیم منبع‌لر، او جمله‌دن محمود کاشقاری‌نین "دیوان الغات الترک " و خاص حاجیبین "کوتادقو- بیلیک" اثرینده کی معلومات تصدیق ائدیر. "یالاوچ" سؤزونون معناسی "خبر گتیرن"، ائلچی، پیغمبر، بعضی منبع‌لرده ایسه "ایشیق گتیرن"، "ایشیق
ساچان" و سایر شکیلده ایضاح اولونموشدور. یاخود، ابو-بکرین لقبی عرب- فارس لوغتلرینده ("یار-ی غار- یارغار") کیمی – "ماغارا یولداشی" معناسیندا ایضاح اولونور لاکین تورک منبع‌لری ابو بکرین بو لقبینی "یارغان"- (یارغان) کیمی ایضاح ائدیر. رادلووا گؤره، بو تورک سؤزودور و خصوصی آد و لیاقتی بیلدیریر، معناسی "اصیل دوست" دئمک‌دیر. همچنین‌بو سؤزون کؤکونده “یانماق” فعلی دایانیر..
رادلوو "یانار" سؤزونو شخص آدی کیمی ایضاح ائده‌رک یازیردی تصادفی دئییل‌دیر کی، دونیانی ایکینجی دفعه سو باسارکن، الله اینسانلاری خلاص ائتمک اوچون یاناری ائلچی گؤندردی. اینسانلار یاناری ائشیتمک ایستمه‌ینده، الله اونلاری دین و دیل‌لری آیری خالقا بؤلدو "یال" و "یار" تورک سؤز کؤکلر‌ی لوغت‌لرده "یانماق" فعلی ایله باغلانیر و بو سؤزون یالانماق”(معناسی: آتش و آلوولانماق)، "یاناروس" (یانار) و سایر فورما‌لاری دا فلک ین آلتینجی گلینی- گؤیون مشتری اولدوزو نظرده توتولور. مشتری پارلاق ایشیق ساچان اولدوزدور مثلا، محمود کاشقاری دیوانیندا یالتوردی”سؤزو قئیده آلینمیشدیر آلوولاندیرماق" معناسیندا ایشلنمیش‌دیر یانماق" سؤزوندن یارانان "یالبیس"(یالبس) -اود، آلوو؛ یالقون (یالقون) -اود؛
یالینلاماق(یالینلامق) - اودلانماق، آلوولانماق؛ حتی اویغورجا:یاروق-یاروغ‌لیق، یاروس، یارون، یارکین، یارکینان (یاروغ، یاروق، یاروقلوق، یاروس،یارون،یارکن،یارکنان) – شؤله ساچماق، ایشیق‌لیق، مشعل یاند‌یرماق، ایشیقلاندیرماق و سایر فورما‌لاردا محمود کاشقاری، ابن محنّی، هندوشاه نخجوانی، نعمت اله ابن احمد لوغتلرینده، ائله‌جه ده، رادلووون مشهور لوغتینده یئر آلمیشدیر. بئله‌لیکله، بو گون ایشلتدیگیمیز"آلوو" سؤزو قدیم لوغت‌لرده "یالو"، "یالو" “یالوو”،“یاروق” فورماسیندا قئیده آلینمیش و "یانماق" = "آلوولانماق" کؤکونه باغلانمیش‌دیر. حتی نعمت اله ابن احمد اؤز لوغتینده سمندر قوشونو "یالو
قوشو" – یعنی "یانار قوش" آدلاندیریر.
"جاهان پهلوان” لقبی ده تورک کؤکونه باغلی اولان “یالو” سؤزو ایله سئخ علاقه‌لی‌دیر. عمومیتله، “جاهان پهلوانی” لقبی - “یالونک” (آلوو‌لو، آتش تک اولان، ایشیقلی، پارلاق ) قهرمان‌لارا وئریلیردی. بعضی فارس لوغتلرینده “یالوو” سؤزونون تورک کؤکوند‌ن تؤرمه‌سینه اهمییت وئرمه میشلر و اونو “یالونیک” شکلینده یازمیش، منشعینی گؤسترمه میش، لوغوی معناسینی - باها‌دیر، قهرمان، ایگید - کیمی ایضاح ائتمیش‌لر. گؤرکملی لوغت شوناس-عالیم علی اکبر دهخدا بو سؤزون یالنیز ایکی لوغتینده17-جی عصره عایید ناظم الاطبّا و 18-جی عصرده شعاری لوغتینده یئر آلدیغینی قئید ائدیر. لاکین عالیم ندنسه، بو سؤزون قئیده آلیندیغی هندوشاه نخجوانی و نعمت اله ابن-احمد لوغتلرینین آدلارینی چکمه میشدیر. چونکی هندوشاه نخجوانی "صحاح العجم" لوغتینین (واختیله منه معلوم اولان بیر نوسخه‌سینده) "یالونک" سؤزونو "قیزمیش شیر، ایگید، قهرمان" کیمی ایضاح ائتمیش و آشاغیدا (اتکده) بئله بیر قئید وئرمیش‌دیر کی "یالونک" –سؤزو جاهان پهلوانا عاییددیر. اما تأسف کی، هندوشاه نخجوانی نین "صحاح العجم"
اثری‌نین غلام حسین بگدیلی طرفیندن حاضیرلانمیش متنی‌نین تهران نشری زامانی بو سؤز ایختیصار اولونا‌راق “یال” کیمی ساخلانمیش و معناسی "ایگید" اولا‌راق ایضاح اولونموشدور. نه یاخشی کی، الیمیزده اولان نعمت اله ابن احمد لوغتینده همن سؤز "یالولیک" و "یالولنک" فورماسیندا وئریلمیش و ایضاح اولونموشدور کی، بو سؤزون معناسی "جاهان پهلوانی" دئمک‌دیر .
آراشدیرما‌لار گؤستریر کی، نظامی گنجوی آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی "نرگیز" قصیدهسینین ایلک بئیتینده محمد جاهان پهلوانین هم لقبی‌نین معناسینا، هم ده آذربایجانا گلیشینه ایشاره ائتمکله، بو قصیده‌یه اؤز مؤهورونو وورموشدور. قصیده‌نین ایلک بئیتی بئله‌دیر:
سئحر ایله شعبه‌ده علمینده کما‌لی یوخ ایسه،
بس نه حیله ایله آلیر اووجونا آذر نرگیز؟
"ووجونا آذر آلماق"، یعنی "اووجونا اود آلماق" - ایفاده‌سی‌نین بیرینجی معنا قاتی جاهان پهلوانین اود، آلوولا باغلی لقبی‌نین ائپیتئتینه ایشاره‌دیر. شاعر بئیتین ایکینجی معنا قاتیندا ایسه محمد جاهان پهلوانین آذربایجاندا حاکمیته گلیشینه ایشاره ائتمیشدیر. "آذر (اود)" سؤزونون (آذر) شکلینده یازیلیشی دا فیکریمیزی تصدیق ائدیر. بوتون تاریخی معخزلر گؤستریر کی،" نصرت الدّین محمد جاهان پهلوان" آتاسی‌نین اؤلوموندن سونرا قیسا بیر مدتده آرسلان شاهین اوغلو سلطان اوچونجو "طغرل"و ولیعد اعلان ائتمکله، آذربایجاندا حاکمیتی الینه آلدی. آتابئی جاهان پهلوان آذربایجانین حقیقی حؤکمداری اولماقلا یاناشی، هم ده عیراق سلجوقلارینا دا باشچیلیق ائدیردی. قصیده‌نین متلع بئیتینده یئر آلان “سئحر و شعبه‌ده” سؤزلری ده نظامی‌نین پوئزیا لئکسیکونونا خاص ایفاده‌لردیر. عمومیتله، “سئحر، افسون، شعبه‌ده” نظامی گنجوی‌نین چوخ سئودیگی فرازئملردیر و چوخ نفیس شکیلده بو اوبرازلاری اؤز لیریک شعیرلرینده ده ایشلتمیشدیر."ائی دوست" غزلیندن بیر نومونه:
غزلهای نظامی بر تو خواندم
نگیرد در تو هیچ افسونم ای دوست
(نه نظامی غز‌للرینی اوخودوم،
هئچ اثر ائیله میر افسونوم، ائی دوست!)
"نرگیز" قصیدهسینین سونراکی بیر نئچه بئیتی اوزرینده ده دایانماغی واجیب حساب ائدیرم. آتابئی محمد جاهان پهلوانین قهرمانلیغی ایله یاناشی، اونون ایشیقلی بیر شخصیت اولدوغونو، اؤلکه‌ده علم و مدنیتی یوکسک سوییه‌یه قالدیرماسی حاقیندا تاریخی منبع‌لرده و پوئزیا نومونه‌لرینده کیفایت قدر ثبوت‌لار
واردیر. تصادفی دئییل‌دیر کی، او دؤورون مشهور شاعرلریندن اولان جمالدّین عبدالرززاق آتابئی نصرت الدّین جاهان پهلوانین مدحینده یازدیغی:
زهی بنفحه عدل تو زنده جان جهان
بدست حکم تو داده فلک عنان جهان
(جاهانین جانی سنین عدالت نفه‌سینله دیری‌دیر،
فلک جاهانین یوینینی سنین حؤکمونه وئرمیش‌دیر. )
-متلع‌لی قصیده‌سینده اونون حاقیندا:
"سنین ایشیقلی رایین فلک ین گونشیندن ده اوستون‌دور،
قیلینجی‌نین شوعاسی گونشین شوعاسینا چاتیر” کیمی ایفاده‌لر ایشلتمیشدیر
نظامی گنجوی ده “نرگیز” قصیده‌سینده محمد جاهان پهلوانین اؤز دؤورونون علم و پوئزیا نماینده‌لرینه گؤستردیگی قایغییا ایشاره ائتمیشدیر
کیم‌دیر اول، خسرو-ی آفاق محمد خان کیم؟،
گردی-راهین‌دن ائدر دیده منوور نرگیز!
معناسی: (او کیم‌دیر، دونیا شاهی محمد خان کی، گلیشیندن یولونون توزون‌دان گؤز ایشیقلانار.)
نظامی قصیده‌سینده خصوصی دیققت پرئدمئتی اولا‌راق، آتابئی شمس الدّین ائلده‌نیزین اؤلوموندن سونرا باش وئرن حادثه‌لره - چوخ گرگین بیر شرایطده اونون بؤیوک اوغلو جاهان پهلوانین حاکمیتی اله آلماسینا ایشاره‌لر واردیر. دؤورون جانلی، تاریخی اولایلاری طبیعت حادثه‌لرینه کؤچوروله‌رک شرح اولونور
قالدیریب باشینی باخمادی حسددن یوخاری،
سروین اوستونده گؤرندن بری ابهر نرگیز.
سارالیب بنزی، عصایه نه سببدن دایانیر،
خسته اولمادی گؤزون مکری ایله گر نرگیز.
بو بئیت‌لری شرح ائتمک اوچون تاریخه نظر سالماق لازیم گلیر. معلومدور کی، قصیده‌نین یازیلدیغی دؤورده عجم عراقی آتابئی‌لر دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل ایدی و بؤیوک آتابئی ائلده‌نیزین اؤلوم خبری جاهان پهلوانا یئتیشن کیمی، او، درحال " همدان‌دان نخجوانا یولا دوشدو، دؤولت خزینه‌سینی و تاخت-تاجین املاکینی اؤز نظارتی آلتینا آلدی. آتابئی بوتون قوشونلاری بیر یئره توپلایا‌راق، حادثه‌لرین سونراکی گئدیشینی، سلطان آرسلان شاهین اونا قارشی موناسیبتینی و مقصدینی گؤزلمه‌یه باشلادی تاریخدن معلومدور کی، بئله بیر گرگین دؤورده اؤز اوزرلرینده آذربایجان آتابئی‌لری‌نین آغا‌لیغینی ایستمه‌ین بعضی ایراق امیرلری جاهان پهلوانین نخجوانا گئتمه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رک، سلطان آرسلان شاهی آذربایجان اوزرینه یوروش ائتمه‌یه تحریک ائتدی‌لر. لاکین سلطان زنجاندا خسته‌لنر‌ه ک" همدان" آ قاییتدی و آتابئی جاهان پهلوانی اؤز یانینا دعوت ائدیب دؤولتین ایداره اولونماسینی اونا تاپشیردی. جاهان پهلوانین حاکمیته گلدیگی عرفه‌ده باش وئرن حادثه‌لر – آذربایجان آتابئی‌لری‌نین واسسا‌لی، خوزیستان حاکمی آیدوغدو شیملانین اعتبارئندان سوء- ایستیفاده ائدیب نهاونده سوخولماسی،3-جو سلطان توغرولون عمیسی شاه‌زاده محمدین ایراق توغرولون عمیسی شاه‌زاده محمدین ایراق سلطان‌لیغینی اله کئچیرمک نییتی ایله اصفهانا هوجومو و سایر اولایلارین جاهان پهلوان طرفیندن قهرما‌لیقلا دف اولونماسی، آذربایجان تورپاقلاری‌نین قورونماسی، نهایت، آتابئی جاهان پهلوانین "ایسلامین پادشاهی"، "عجمین خاقانی" اعلان اولونماسی حاقیندا ضیا بونیادوو منبع‌لر اساسیندا گئنیش آراشدیرما‌لار آپارمیش‌دیر. مؤوضوموزا اویغون اولا‌راق، عالیمین جاهان پهلوانین
جسورلوغو -همدانلا اصفهان آراسینداکی مسافنی بئش گونه قطع ائده‌رک دوشمن دسته‌سینی محو ائتمه‌سی حاقیندا الحسینی‌دن گتیردیگی بیر سیتاتی خاتیرلاتماق ایستییرم: "بو، غیرتی اؤزونه دوست و مسلکداش سئچن، اوغورسوزلوق فیکرینی کنارا آتان، متین‌لیک و قطعییتی سایه‌سینده موفقیت قازانان بیر آدامین حرکتی ایدی"
نظامی گنجوی‌نین قصیده‌سینده آتابئین بیر حؤکمدار اولا‌راق پارلاق اوبرازی اؤزونه مخصوص ایفاده‌لرله عکس اولونموشدور:
بیر خداوند-ی جهان‌بخش-ی سماقدر کی، اونون،
باغی قدرینده مه او مئهر اولا کمتر، نرگیز
یاخود:
باغی حوسنون کیمی بیر باغ بو عالمده هانی؟
قاندا گول گئیه زیرئه، یا توتا خنجر، نرگیز
نظامی صنعتی اؤزونو چوخ قاتلی معناسی، اوبرازلارین دقیق سئچیلمه‌سی و اوسلوبو ایله تانی‌دیر. اونون تورکجه ائله شعیرلری واردیر کی، اوخویان کیمی نظامی قلمینه مخصوص اولدوغونو آنلاماق مومکوندور 2021 - جی ایلده شیخ نظامی‌نین تورکجه دیوانی‌نین یئنی بیر الیازما نوسخه‌سی اوزون ایللر بو ساحه‌ده چالیشمیش، فداکار عالیم صدیار وظیفه ائل اوغلو طرفیندن ایراندا تاپیلدی و نوسخه حاقیندا مؤلفین گئنیش مقاله‌سی “خداآفرین” درگی‌سینده نشر اولوندو. بو نوسخه‌نین نظامی گنجوی‌نین تورکجه دیوانی‌نین خدیویه
کیتابخاناسیندا اولان نوسخه‌سیندن بیر قدر فرقلی و زنگین، همچینین «شیخ نظامی دیوانی» آدی ایله تاپیلماسی نظاامی شوناسلیغین سون نایلیتلریندندیر.خاطیرلادیم کی، واختیله گؤرکملی متن شوناس-عالیم، اوستاد علیار صفرلی کیشوری‌نین "دیوان"ینی نشر ائدرکن، اونون تخمیس‌لری ایچریسنده نظامی غزلینه یازدیغی بیر تخمیس دقتی جلب ائتمیشدی. بو تخمیسده نظامی گنجوی‌نین دست-خطّینی، مشهور
پوئتیک اوبرازلارینی گؤروب اونا مخصوص اولان بئیت‌لری سئزمه مک مومکون دئییلدی اما تأسف کی، بو غزل قارامانلی نظامی‌نین دیوانیندا چاپ اولونموشدو و هامی سوسماغا مجبور اولدو.
اما صدیار وظیفه (ائل اوغلو) طرفیندن یئنی تاپیلان شیخ نظامی دیوانیندا دا همین شعیر واردیر و هر بئیتی، نظامی‌نین اؤزو سؤیله دیگی
کیمی، “من بوردایام”،- دئییر:
اول پري پئيكر كي ديل زولفي پريشانيندادير
آيت حسن و ملاحت اول پري شانيندادير
سلسبيلين لوطفي و آبي حياتـين لذّتي
كوثرين خاصييتي لعلي دور افشانيندادير
عنبرين خالين لبي لعلينده ائي سيمين بدن
داغ-ي حسرتدير كي, من ديلخسته‌نين جانيندادير
گؤوهري ائيلر خجيل, ياقوتي ائيلر شرمسار
اول لطافت كيم لب-ی لعليله دندانيندادير
زولفونون چووگانينا باشيني توپ ائتمك گره‌ك
هر كشي كاول شهسوارين عئشق مئيدانيندادير
جنّته گيرمزسه کافیرلر نيگارا زولفونون
بس نه یئردن مسكني،حوسنون گولوستانيندادير
یئی دی بی دین طورره نه ،یئی،کیم نظامي خسته‌نين
جانيني ظولم ايله آلدي ، قصدي ايمانيندادير
Yazan : Zəhra Allahverdiyeva Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu