دکتر ح. م. صدیق

 

 

حبیب ساهرین یارادیجیلیغینی دؤرد یئره بؤلمک اولار:

  1. مین اوچ یوز اون ایللیگیندن 1320-  نجی ایله کیمی، ایراندا فارس یئنی شعری نین یارانماسیندا اولان رولو. (1300 - 1321)
  2. ساهرین تورکجه میزده رمانتیسم و خلقی لیک و یئنی لیک گتیرمه سی (1320 - 1332).
  3. ساهرین دایانیش و مقاومت شعریمیزین بیر سارسیلماز تمثیلچری سی کیمی یاشاماسی (1325 - 1356).
  4. انقلابی احوال - روحیه: فلسفی دوشونجه لر و مذهبی شعرلر یازما حرکتی (1356 - 1364).

من بورادا قصدیم وار بو دؤرد مرحله حاققیندا دانیشام و اونون فارسی یئنی شعرینده اولان یارادیجی رولونو و تورک یئنی شعرینده کی مقامینی آچیقلایام.

بو دؤرد مرحله نی قیساجا شرح ائتدیگیدن اؤنجه بونو قید ائتمه لی یم که ساهر، اولا عمرونده هئچ بیر سیاسی حزبه و تشکیلاتا وارد اولمامیش، آزاده و رها یاشامیشدیر و علمی - ادبی شأنی قوروموشلار. لاکن هر دوشونجه و ایدئولوژی چرچیوه سینده اولان اؤنملی شخصیت و یا اثری تعریفله میشدیر و اؤزوده چوخ یؤنلو بیر شاعر و ادیب اولموش.

آچیق سیاستده حاضر اولمامیش و یالنیز بیر معلم کیمی هامیا اؤیود وئرمگه باشلامیشدی.

اوخودوغو مدرسه ی مبارکه ی محمدیه ده (احمد خرم، تقی برزگر، یحیی آرین پور) کیمی شخصیت لر یئتیشدی. اورادا حاج اسماعیل امیرخیزی شاگردلری عروض قالبلرینده شعر دئمگه و تقی رفعت یئنی شعر یازماغا چاغیریردیلار.

اونون آزاده بیر شاعر کیمی یاشاماسی اوچون هئچ کس و هئچ بیر ایران معاصر ادبیاتینی تدقیق ائدن، اونا اعتنا ائتمه میشدیر. مثال اوچون چوخ تعجب دوغوراندیر کی یحیی آرین پور گرچه ساهری مدرسه یاشلاریندان تانییردی، یازدیغی «از صبا تا نیما» کتابیندا اوندان هئچ آد آپارمیر و نیمانی فارس یئنی شعری نین بانیسی حساب ائدیر!

ایکینجی بوکی ایندیه کیمی مظلومجاسینا آدی آنیلماقدادیر. اونون بیر قالان اثرلری ناخلف اولادی طرفیندن گیزله دیلدی و اتیب باتدی. او جمله دن قرآن کریمین تام متنی نین سجعلی نثر ایله تورکجه میزه چئویرمه سی دیر. مثال اوچون قدر سوره سی نین ترجمه سینی سیزه اوخویورام:

سلامتلیک

لیله ی قدرده بیز قرآنی نازل ائیله دیک

لیله ی قدر نه دیر؟

مین آیدان داها گؤزل بیر گئجه دیر.

او گئجه،

روح ایله ملائکه

تانری نین امریله

تورپاغا نازل اولور

تانری نین پیغامیله

او گئجه صاباحا دک

امن وار، امان واردیر - سلامتلیک

او، هر سوره دن ائتدیگی ترجمه یه بیر عنوان دا قویموشدو مثلاً اوخودوغوم قدر سوره سی نین ترجمه سینه «سلامتلیک» عنوانی، یا مثلاً الرّحمن سوره سی نین ترجمه سینه «تانری نین نعمتلرین نه دن دانیرسیز؟»تیترینی قویموشدور کی فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ عبارتی نین ترجمه سیدیر. من، اونون قرآن ترجمه سیندن الیمده اولان آز نمونه لری واختیله سهند هفته لیگینده درج ائتمیشم. لاکن قرآن ترجمه سی نین تام متنی و باشقا اللی یه یاخین الیازمالارینی اوغلو حمید ایندیه کیمی گون ایشیغینا چیخارمامیشدی. حتّی منی ده کی ساهرین دیریلیگینده اونون حاققیندا یازان یگانه بیر شخص ایدیم، تهدید ائله دی. بئله کی اللی دن چوخ قالین - قالین دفترلرینی منه گؤستریب، دئدی:

«آقای صدیق بولار بابانین اثرلریدیر، هامیسینی بیر به بیر من چاپ ائده جگم. هر کیم بابامدان بیر کتاب نشر ائتسه اوندان شکایت ائده جگم.»

ایندیه کیمی ده کی اوتوز بئش ایل بو سؤزوندن کئچیر، حتی بیر صفحه ده اؤز آتاسی حاققیندا نشر ائتمه میشدیر.

اوچونجو مسأله اونون آدی و دوغوم یئری مسأله سیدیر. آتاسی «میرقوام» آدلاندیریلیردی. ساهر 1283 نجو ایلده میانانین ترک کندینده دنیایا گلمیشدیر. اؤزوده بونا تأکید ائدیر. اونون بیر قارداشی «میرمحمد قوامی» بیر باجیسی «سیده صغری قوامی» واری ایدی. بئش یاشیندا ایکن آتاسینی مشروطیت حادثه لری ایله علاقه دار الدن وئرمیش و یتیم بؤیوموشدو. ایلک تحصیلی تبریزین «شازده باغی» دالیندا یئرلشن «زیور خالا مکتبینده» اوخوموشدور. سونرالار ششگیلان محله سینده یئرلشن «مدرسه ی مبارکه ی محمدیه» یه گیرمیشدی.

1306- نجی ایلده استانبولا گئتمیش و 1313- نجو ایلده باکی یولو ایله ایرانا قاییتمیشدی.

میر حبیب میر قوامی استانبولو «ادبیات جدیده» یا «ثروت فنونچولار» آدلانان یئنی ادبی حرکاتا قوشونموش و او جمیعت آراسیندا اولان جناب شهاب الدین، نامق کمال، احمد هاشم، توفیق فکرت و خصوصیله جلال ساهردن تبعیت و تقلید ائتمیشدیر. جلال ساهره او قدر وورلموشدو کی حتی اؤزونه سئچدیکی تخلص، اونون تخلصی اولموشدور و اؤلن گونه کیمی «حبیب ساهر» تانینمیشدی.

جلال ساهر (1883 – 1935)

بیر ثروت فنونچو یا (ادبیات جدیده) شاعر اولموش و TDK  - نین دؤرد قوروجوسوندان بیری ایدی و «ملی ادبیات» جریانینا قوشولموشدو. دیلین ساده لیگی و محتوانین یئنیلیگیندن مدافعه ائدیردی. شعرلرینی هجا اؤلچوسونده یازمیش اوندان بیر نئچه کتاب قالیبدیر:

1.  بیاض کؤلگه لر (1899)

2.  بحران (1909)

3.  سیاه کتاب (1911)

و بیر نئچه ادبیات درس لیک کتابلاری یازمیشدیر.

ادبیات جدیده جریانی اؤنچولری (1901 – 1896)

جناب شهاب الدین، توفیق فکرت، اسماعیل صفا، سلیمان نظیف، خالد ضیا شعرلریندن:

سئوگیسیز سئوگیلیه

اگر اولسایدیق من دنیز، سن قایا

اتکلرینده آغلایا آغلایا

سرد قلبینه بیر مرحمت وئرردیم

 

اگر اولسایدیق من بولود سن آی

یئره دوشسه نوروندان بیر کیچیک پای

قیسقاناردیم، داملا – داملا اویردیم

 

اگر اولسایدیق من بولبول، سن گول

اینلیه رک سنی اگلندیرردیم.

 

او «قادین شاعری» نه مشهور ایدی. بیر یئرده یازیر:

قادین کی اولماسایدی یتیم قالاردی اشعاریم

حبیب ساهرده یارادیجیلیغی نین ایلک مرحله سینده اوندان تام تقلید ائدیردی.

بیر یئرده دئییر:

زن است منبع الهام شاعران جهان

به نغمه رنگ زند او، به شعر بخشد جان

ساهر و شهریارین یئنی فارس شعرینی نجات وئرمه لری

ساهرین یارادیجیلیغیندا بیرده ان اؤنملی مسأله اونون یئنی فارس شعرینی ابتذال و اخلاق سیزلیقدان نجات وئرمه سیدیر. پهلوی رژیمی زمانیندا، یئنی فارس شعری جارجیلاری، نیچه، فروید و مارکس - ین وئردیکلری تئوریلر اساسیندا اینجه صنعت یارادیجیلیغینا باخیردیلار. نیچه دئییردی: «اینجه صنعتی هر جوره اخلاقی و دینی بویوندروقلاردان قورتامالییق.» ایران شاعرلری ده اونا آلداناراق، «یئنی شعر» بهانه سی ایله غیراخلاقی شعرلر یازماغا جان آتیردیلار. ساهر کی اوزو فارس یئنی شعری نین جارجیسی ایدی و دئییردی:

نخست من ز رخ این عروس افسونکار،

شبانه پرده گرفتم، به خلق بنمودم.

نخست من بشکستم طلسم عرف قدیم،

به سوی عالم زیبا دریچه بگشودم.

*

به «سایه ها» بزدم سایه روشن رنگین،

که سایه بر رخ شوکمن فرو افکند.

اگرچه کهنه پرستان گر بستند به من،

و لیک نسل جوان زد به شعر من لبخند.

و آردینجا دئییرکی:

به شوره زار محیط ارچه بذر من یک چند،

خار خشک بیابان نداد غنچه و بر.

و لیک کم کم باران بر آن فرو بارید،

شکفته گشت ز بزمم نهال بار آور.

ساهر، تبریزین ان آدلیم تحصیل اوجاغی اولان «مدرسه ی مبارکه ی محمدیه» ده تحصیل آلمیشدیر. او، تقی رفعتین شاگردی ایدی. اوخودوغو مدرسه ده اولان شاگردلرین چوخو گله جکده ادبی - اجتماعی شخصیت لر اولدولار. اصلینده یئنی شعری فارس دیلینه تقی رفعت گتیردی و اوندان سونرا ساهر اونون یولونو دوام ائتدی و نیما یوشیج چوخ سونرالار تاپیلدی.

لاکن مهم مسأله بوراسیندادیر کی فارس شعری یئنی چیلری، بیر طرفدن اخلاقسیزلیغا و باشقا طرفدن دینی - مذهبی قراغا قویدوقلاری اوچون، شونیسم و کور ناسیونالیسی اونا جانشین ائتدیلر. ساهر اونلارین هامیسینی نصیحت ائدیردی. مثال اوچون فروغ فرخزاد خطاب یازدیغی بیر شعرده دئییر:

مدح آن شاعره گویم که ندارد ممدوح،

مدح آن شاعره گویم که بود آزاده.

مدح آن شاعره گویم که نگفته ست به عمر،

دادگر بر کس خونخوار و به نادان دانا.

مدح آن شاعره گویم که نگفته ست به خلق،

به همه درد بساز و به همه رنج بسوز.

من به آن شاعره اهدا کنم اشعار نوین،

که ز درد دگران باخبر و آگاه است.

من از آن شاعره اندرز پذیرم به جهان،

به گنه دامنش آلوده نگردیده هنوز.

                                                            (اشعار برگزیده ص 81)

فروغ فرحزادین شعر مجموعه سی چیخدیقدان سونرا، یئنه ده اونا خطاب شعر یازیر و دئییر:

کوش تا همره ما سوی سحر روی آریم،

آن سحرگه که در او انده و دلتنگی نیست.

منجه فروغ فرخ زاد، حبیب ساهرین نصیحت لرینه آز - چوخ قولاق آسدی سونرا ایلک نشر اولان اوچ کتابینی دگرسیز (= بی ارزش) آدلاندیردی و ساهرانه شعر یازماغا باشلادی:

من نوای چنگ بودم در شبستان ها،

من شرار عشق بودم سینه ها جایم.

می نهادم گاهگاهی در سرای خویش،

گوش بر فریاد خلق بی نوای خویش.

تا ببینم دردهاشان را دوایی هست،

یا چه می خواهند آن ها از خدای خویش.

بیزینجی دؤره اونون فارسجا یئنی شعر دالغالارینا سرعت وئرمک و تقی رفعتدن آلدیغی و اؤیره ندگی شعرده فورما و محتوا یئنی لیگی یاراتماق ایدی اصلینده دئمک اولار کی او، ایراندا تورکیه نین «ثروت فنون چو» شاعرلری نین ایده یا و آمالینی فارس دیلینده پیادا ائدیردی.

او بو موضوعدا کهنه اسلوبدا و اسکی میش محتوالار ایله شعر یازانلار خطاب و عتاب ائدرک بیر چوخ شعرلر یانویب. مثلا بیر غزلینده دئییر:

نخست قافیه ها را به رشته کش، زان پس

به ساز شعر پریشان ز روی عشق و هوس

نویس فی المثل از من، چمن به دفتر خویش

و یا یریش نویس و حشیش و کیش و سریش

 

چو شاعران سلف، با تصنع و اغراق

گهی ز چرخ بگو گه زا نفس و آفاق

ز رنج و محنت مردم همیشه غافل شو

ز حق کناره بگیر و مرید غافل شو

همیشه کهنه پرست و مدیحه گو می باش

که پایدار بماند هماره کاسه و آش! ...

و یا تورکجه بیر شعرینده یازیر:

غزل یازیب گؤزللردن

پریلردن بحث ائدردی

اولدوزلارلا دردلشدرک

بیلمز ایدی ندیر دردی.

او، جناب شهاب الدین، احد هاشم، توفیق فکرت و خصوصیله جلال ساهردن تأثیرلر آلمیشدی. حتی شعر تاخا آدینی دا جلال ساهرین آدیندان گؤتورموشدو.

لاکن منیم یئتیشدیریگیم ساهر شناسلار اؤز امکانلاری داخلینده بو نیسگیللی شاعریمیزه خدمت ائتمیشلر:

  1. آقای دکتر مهندس محمد صادق نائبی، ترک شهری نین شهر شوراسیندا مسأله نی طرح ائتمیش، بو شهرین گیره جگینده ساهر آدینا بلوار سالینمیش و ساهرین درین معنالی متفکر هیکلی اورادا تیکیلمیشدیر. او، ساهرین آدی و ترجمه ی حالیینی «مشاهیر میانه» کتابینادا داخل ائتمیشدیر.
  2. آقای دکتر مرتضی مجدفر، اؤلکه میزین سطحینده، همشهری گؤنده لیگی طریقی ایله ساهری ایران شعر اجتماعیتینه تانیتمیشدیر.
  3. مرحوم دکتر حسن ایلدیریم «ساهر ادبی انجمنی» تشکیل وئرمیشدیر. اونا نئچه ایل قاباق، منیم چاپ ائتدیره بیلمه دیگیم ساهرین ایکی شعر دفترینی وئردیم و خبر آلدیغیما گؤره حاضرلادیغی کتابلاری، اونون لایق اولادی نشر ائتمکده دیرلر.
  4. فخری دوکتورا صاحبی اولان آقای دکتر بهروز ایمانی، اونون بیر پارا شعرلرینی توپلاییب، «سورگون» آدی ایله بیر کتاب نشر ائتدی و من ائشیتدیم کی حمید گلیب اوندان 100 دلار خسارت آلیبدیر. بونلاردان باشقا، آقای همت شهبازینی یاد ائتمه لییم. او فارسجا یازدیغی «نقد شعر معاصر آذربایجان» کتابی نین ایلک فصلینی ساهر یارادیجیلیغینا حصر ائتمیشدیر. اونو حسرت شاعری آدلاندیریر. حقلی اولاراق اونا «خزان شاعری» لقبی ده وئریر. هم او و همده مرحوم حسن ایلدیریم ساهرین شعرلری نین علمی تحلیلی ایله علاقه دار دگرلی مقاله لر یازمیشلار. خصوصیله همت شهبازی ساهر یارادیجیلیغیندا یئرلشن گئرچک چیلیک حال و هواسینی و اونون باشقا رئالیست چیلر ایله فرقلی اولدوغونو آیدینلاشدیرا بیلمیشدیر.

بونلاردان باشقا، ساهر، تورات و انجیل دن بیر چوخ سفرلر و بؤلوملری و کلیله و دمنه نین دئیه بیلرم کی بوتون حکایه لرینی، یونان اساطیری و تورک اساطیرینی تورکجه شعره ترجمه ائتمیشدیر. اونون 1356 - نجی ایلده تهراندا نشر ائتدیردیگیم «نمونه هایی از ادبیات منظوم ترک» کتابینا بونلاردان نمونه لر درج ائتدیم. ساهر اوزوده، من ورود ائتدیگیمدن ایللر اؤنجه اساطیر و اشعار برگزیده آدلی نشر ائتدیگی کتابلاریندا بونلاردان بعضی فارسجا نمونه لر

 

وئرمیشدی. لاکن تورکجه ترجمه لری اوغلو حمیدین الینده حبس اولوبدور.

  1. فرانسه شاعری شارل یودلردن بیر دیوان قدر تورکجه و یا فارسجا ترجمه لری واردیر.

ساهر هر گون شعر یازاردی. بیر گون منه دئدی: «گون اولماییب کی من شعر یازماییم، اما ... آه ... نئیله مک!» سیز فکر ائدین کی اگر او گونده فقط بیر شعر یازسا ایدی، ایندی نه قده ر اثری الده اولاجاق ایدی.

حبیب ساهر، عثمانلیجا متنلره، فارسجا کلاسیک ادبی دیلینه، عربجه اسکی و یئنی ادبی متنلره، فرانسیزجا شعر دیلینه و آذربایجان تورکجه سی نین تاریخی دیلی، متنی و یئنی ادبیاتینی چوخ یاخشی دریندن بیلن بیر معلم کیمی ظهور ائتمیشدی. اونون انقلابدان سونرا اؤلکه میزده لاییقلی یئرینی تاپماماسی نین سببی، یالنیز بیر چوخ مدنی و فرهنگی ساحه لرده تصمیم توتولان یئرلرده فرانسادا 19 - نجو و 20 - عصر عصرلرده حاکم اولان «دولت - ملت» تئوریسیدیر.

بو تئوری نین ایندی مبلّغی و حتی اسلاما ضد اولان نظریه صاحبی سید جواد طباطبایی دیر. او، تخصص کی هئچ، حتی ایلکین بیلگیسی اولمایان و تورک دیلی و ادبیاتی مسأله سینده یئرسیز دخالت ائدن بیر «همه کاره» آدامدیر. اونون «ایرانشهری» آدی ایله معروف و بعضیلر اوچون جاذبه لی اولان تئوریسی، حال حاضردا تبریزده کلّی مسئوللار طرفیندن دانیشیلان فارسی - تورکو لهجه یه باخیب دئییرکی گویا تورک دیلی ضعیف بیر دیلدیر و «حیدر بابا» دان باشقا بیر اثری یوخدور و بوتون تورک دیلی اثرلرینی بیر ترمده تدریس ائتمک اولار. حالبوکی بونو درک ائده بیلمیر کی دیل یوخ، بلکه دیلی و لهجه نی اؤیرنمه دن و مختلف شرایطه تابع اولاراق دانیشانلار ضعیفدیرلر. اصلینده بشر تاریخینده یارانان هر دیل اؤز خلقی اوچون ان گؤزل، مکمل و گوجلو دیل حساب اولور. یالنیز بو دولت دیلی دیرکی هر دولتین گوجلو و حاکم اولماسینا گؤره گوجله نیر و تاپداق آلتیندا قالان دیلی دانیشانلار اؤز دیللرینی ضعیف ائدیرلر.

او، کسروی کیمی علمین هر ساحه سینه دخالت ائدیر حالبوکی ادعاسی «سیاسی فلسفه» بؤلومونده تحصیل ائتمه سی دیر. تأسفله بو جوّ اؤلکه میزده حاکمدیر، بیزه ده کی «پان تورکیست» آدی وئریلمیشدیر. من ایلده بیر نئچه دفعه قسمت اولار بعضی مسئوللاریمیز ایله ملاقات ائدیب دانیشارام. اونلارین یانینا گئتمزدن اوّل اؤزومه دئیرم باخ بولار سنه پان تورکیست گؤزو ایله باخیرلار ها!

بیر نئچه ایل قاباق «تاریخ معاصر ایران» درگیسینده، منیم ایشلریم و کتابلاریم علیهینه «دشمنی آشکار و بی پرده با ایران و ایران و فارس ها و زبان فارسی» عنوانلی 45 صحیفه لیک تام تهمت و توهینلر ایله دولو مقاله یازیلمیشدی. من شکایت ائتدیم و مجله نین باش یازارین محکمه یه چکدیم. لاکن بیر اویون چیخدی کی محکمه، آلتی ایله قده ر پرونده نی مسدود ائتدی. آلتی ایل سونرا منه زنگ ائدیب چاغیردیلار گئتدیم چاغیران چوخ حرمتلی و مهربان بیر سید روحانی ایدی. یاریم ساعاتا یاخین بیرلیکده دانیشدیق. معلوم اولدو کی من شکایتیمدن انصراف وئرمیه جگم و مطلق محکمه نین قورولماسینی طلب ائدیرم. اوندا منه دئدی:

«خب، بیا در پرونده ات بنویس که پان تورکیست نیستی!»

دای او حرمتلی روحانی ایله من بحث ائتمه دیم، و یازدیم: سونرا اللریمی قاوزاییب آللاهدان ایسته دیم کی منی بو چیرکین تهمت دن قورتارسین. من ییر عمردور یازیرام «والله، بالله، من پان تورکیست نیستم.» اما یئنه ائله اؤز تهمت لرینه، معناسینی دا بیلمه دن تأکید ائدیرلر.

ساهر، هئچ منجیللیگی و یئرسیز غرورو اولمایان بیر انسان ایدی. معلّم ایدی و معلم لیک خویونو عمرونون سون گونلرینه کیمی ساخلادی. حسین منزوی و عمران صلاحی یه رسماً معلم لیک ائتمیشدیر و اونلارا درس دئمیشدی. هامیّا سئوگی بسله یردی. قیسقانجیلیق و حسادت و آج گؤزلولوک اوندا یوخ ایدی. چون کی بیلیردی بو صیفتلرین کیمسیه فایداسی یوخدور. هامیا درس وئرردی لاکن اولادینا بونو اؤیرده بیلمه دی.

مشروطیت دؤنمینده، ادبی یئنی لیک لر ایراندا باش وئرمگه باشلارکن، اسلام جغرافیاسی نین ایکی اساس حوزه سی یعنی «استانبول» و «قفقاز» حوزه سی، بیرینجی و اصلی تأثیر ائتدیجی عامل ساییلیردی. بو عامل، شاعرلرین ایراندان استانبولا مهاجرتی ایله اساسلانیردی. ایلک مهاجرت جریانیندا، عارف قزوینی، میرزاده عشقی، ابوالقاسم لاهوتی استانبولا گئتدیلر. ایران عمومیتله، باتی مدنیتی ایله تانیش اولماق ایسته ییردی. لاکن بو تانیشلیق یالنیز استانبول کؤرپوسوندن کئچیردی.

روسلارین ایرانا باسغین وئرمه سی ایللریندن، عباس میرزا باشدا اولماقلا ایران آیدینلاری باتی یا ساری اوز گتیرمیشلر. استانبولدا ایسه لاله دورینده یعنی 1720- نجی میلادی ایللرینده، اوچونجو سلطان احمد زمانیندا باتی یا یؤنلمه باشلامیشدیر.

اما ماراقلی بوراسیدیر کی هم عثمانلی تورپاقلاری و هم ایراندا باتی یا یؤنلمه، خلق ایچیندن یوخ، یوخاریدان و دربارلاردان باشلامیشدیر.

عثمانلیلار یئنی چریلرین تشکیلاتینی لغو ائتدیکدن سونرا، اؤزلرینی تجدد و یئنی لیگه سوق وئردیلر و ایرانلیلارین یوخاری سطح لرده فعالیت گؤسترین ادیبلر، شاعرلر و دوشونجه صاحبلری، ایچ استبداد و دسپوتیزمدن جانا گلمه لری نتیجه سینده دسته - دسته استانبولا مهاجرت ائتدیلر. یوز ایله یاخین استانبول، ایرانلی آیدین دوشجه لری، شاعرلری و ادیبلری نین تجمع مرکزی ساییلیردی. بیر چوخلو ایرانلی طلبه ده اورادا تحصیل آلیردیلار. حتی «مشروطه» کلمه سینی ده ایرانلیلار عثمانلیلاردان آلیب گتیردیلر. دارالفنون تأسیس ائتمه ده بیر جوره قاجارین عثمانلیلار ایله رقابتی ساییلیردی. «رشدیه» کلمه سی ده یئنه ده عثمانللاردان آلینمیشدیر. بو ساحه ده ایسه ایرانین شمال غرب حصه سی یعنی آذربایجان، داهادا مدنی لشمیش و یئنی لشمگیه دوغرو گئدیر و ایرانین قالان حصه لری آذربایجاندا اولان شانسدان محروم ایدیلر. آذربایجان تورکجه سی فارس ادبیاتی اوچون یئنی لیک گتیرمه ده اساس رول اوینا ییردی. تقی زاده دئمیشکن اصلینده آذربایجانلی شاعرلر و ادیبلرین گؤزلری استانبولو آچیلمیشدیر. بو شاعرلر تورک و فارس شعرینده آلیش وئریشی گئرجک لشدیردیلر.

البته فارس و تورکجه شعرلری آراسیندا آلیش وئریشین اوزون اوزادی بیر تاریخی واردیر. بیلیریک کی تورکلر عروض قالیبلارینی آلدیقدان و منیمسه دیکدن سونرا، بیر سورو فارسجا و عربجه ترکیبلر و کلمه لر، دیوان ادیباتی دئییلن رسمی شعره داخل ائتدیلر.

نامق کمال و ضیا پاشانی رسمی دیوان ادبیاتی علیهینه قیام ائدن ایلک یئنی شعر بشارتچیلریندن سایماق اولار. بو ایکی بؤیوک شاعر قطعیاً اسکی شیوه علیهینه چیخیردیلار. مثلاً نامق کمال دیوان ادبیاتینی «حقیقت و طبیعت عالملریندن خارجده اولان اوهامدان اقتباسلارین ارتباط سیز تصویرلری» آدلاندیریردی و ایجاد ائتدیگی یئنی فورمالاردا شعر یازماغا باشلاییردی.

ایرانلی شاعرلرده اونو و دیگر یئنی چیلری اؤزلرینی اولگو ائدیردیلر. مشروطه دورونده پارلایان شاعرلر و ادیبلرین دئمک اولار کی یوزده دوخسانی استانبولو گؤرموش و اورادا یاشامیشلار. ایرانلیلار تورکلرین بیر چوخ اثرلرینی ایرانا گتیریردیلر و حتی فارسجایا ترجمه ده ائدیردیلر. مثلاً نامق کمالین «جلال الدین خوارزمشاه» اثرینی ترجمه ائتدیلر و اونون «آمالیمیز، افکاریمیز اقبال وطندیر» شعرینی هر یئرده و هر مکاندا اوخوردولار. کسروی «تاریخ مشروطه» کتابیندا بو شعرلردن چوخ نمونه وئریب و حتی دئییر: «در تبریز آن ها را به نام ایرانیان گردانیده و بسیاری خواندندی.»

آمالیمیز افکاریمیز اقبال وطندیر،

سرحدیمیزه قلعه بیزیم خاک بدندیر،

عثمانلی لاریز زینتیمیز قانلی کفن دیر،

دعوا غوغادا شهادتله بوتون کام آلیریق بیز،

ایرانلیلاریق عثمانلیلاریز جان وئریریز نام آلیریق.

 

ساهرین شعرلرین کؤکلرینی بیز، عاشیق ادبیاتیندا گزمه لیک. عاشیق مدنیتی، بیزیم فولکلوروموزون اساس قولودور، ساهرین شاعرلیگینده اگر عثمانلی شاعری جلال ساهر. نامیق کمال، توفیق فکرت، سلیمان نطیف، ناظم حکمت و جلال ساهردن اؤیرنمیش.

نیما، شهریار و فروغ فرخزادا اوستادلیق ائتمیش و اونلاری نصیحت ائتمه دن چکینمه میشدیر. شهریاری آجی سؤزلری ایله اویالتماق ایسته ییر، خصوصیله منظوم مکتوبدا، خاطرات عنوانلی شعرینده.